Poznanie obiektywne i subiektywne

Czy wiemy, jaka naprawdę jest rzeczywistość, którą poznajemy? W filozofii istnieją dwa główne poglądy na tę kwestię. ObiektywizmobiektywizmObiektywizm zakłada, że możemy zdobyć adekwatną oraz intersubiektywną wiedzę o świecie. Adekwatność oznacza, że świat jest naprawdę taki, jakim go sobie przedstawiamy – nasza wiedza odwzorowuje rzeczywistość. Intersubiektywność poznania polega natomiast na tym, że rzeczywistość jawi się każdemu poznającemu ją człowiekowi w taki sam sposób.

Rd2Z0IveBGLuE1

Ilustracja przedstawia walec, za którym są dwie ściany. Walec jest podpisany This is truth. Na ścianie po lewej odbija się cień kwadratowy, jest podpisany This is true. Na ścianie po prawej odbija się cień okrągły, jest podpisany This is true.

Przeciwstawne wobec obiektywizmu stanowisko epistemologiczne, subiektywizmsubiektywizmsubiektywizm – w znaczeniu, które nadawał mu Husserl – całkowicie uzależnia poznanie od kontekstu, w jakim się ono dokonuje.

Jedną z postaci subiektywizmu był idealizm immanentnyidealizm immanentnyidealizm immanentny, który negował możliwość wykroczenia w akcie poznawczym poza przeżycia poznającego podmiotu. Oznacza to, że poznanie nie odpowiada już na pytanie, jaki jest świat, lecz jakim wydaje się on poznającemu (relatywizm poznawczyrelatywizm poznawczyrelatywizm poznawczy).

Kolejną postacią subiektywizmu był rozpowszechniony w XIX w. pogląd, zgodnie z którym procesy poznawcze były zjawiskami psychicznymi (psychologizmpsychologizmpsychologizm). Logika, która w założeniu miała opisywać obiektywne, niezależne od kontekstu prawa rozumowania, według psychologistów okazywała się tylko opisem sposobu działania ludzkiego umysłu. Twierdzenia naukowe i filozoficzne nie mówiły więc niczego o świecie, lecz o regułach funkcjonowania naszej psychiki.

Fenomenologia – opis zjawiania się

Głównym zadaniem, jakie Husserl postawił przed swoją filozofią, było odnalezienie obiektywnego fundamentu wiedzy – wbrew relatywizmowi i psychologizmowi. Filozofia potrzebowała jego zdaniem koncepcji poznania, która weźmie w nawias jego empiryczne okoliczności, ponieważ prawda nie może zależeć od tego, kto i jak poznaje.

Zarazem jednak nie był Husserl realistą. Uważał bowiem, że rzeczy które istnieją transcendentnietranscendentnytranscendentnie (czyli poza świadomością) nie są nam dane bezpośrednio. Są fenomenamifenomenfenomenami – zjawiają się w świadomości.

Cokolwiek zjawia się w mojej świadomości, zjawia się jako „coś” – sensowny przedmiot. Inaczej mówiąc, istnieje  powód, dla którego krzesło zjawia się w mojej świadomości jako przedmiot, na którym mogę usiąść, który wykonany jest z drewna, który mogę porąbać i spalić w kominku lub postawić pod drzwiami, by zabarykadować się w pokoju. 

R1D12Bm2ZJ7Wk

Na zdjęciu ogromne krzesło stojące na trawniku. Obok znajduje się ulica. Za krzesłem stoi budynek.

To właśnie zainteresowało Husserla – przedmioty są dla mnie sensowne, zjawiają się zawsze w postaci sensu. Ta sensowność nie „pochodzi” od samych przedmiotów, nie rekonstruuję jej w akcie poznania, ponieważ transcendentny przedmiot nie jest w żaden sposób dostępny mojej świadomości. A zatem, to świadomość jest źródłem sensu przedmiotów. By cokolwiek mogło w ogóle się zjawić w świadomości, musi istnieć sens, który umożliwi samo „zjawienie się”. Sens nie zależy wiec ani od przedmiotów, ani od tego, czy istnieją – jest on warunkiem możliwości ich pojawienia się (aprioryzmaprioryzmaprioryzm).

W jaki sposób można go poznać? Trzeba odwrócić uwagę od przedmiotów, czyli od tego, co istnieje już w swojej sensownej, gotowej postaci i przyjrzeć się samym aktom świadomości, które ten sens ustanawiają. 

Redukcja fenomenologiczna – inny sposób patrzenia

RknLfNik6Ne4t1

Ilustracja przedstawia złudzenie optyczne. Znajduje się na nim biały kielich lub dwie zwrócone do siebie czarne twarze.

Wymaga to ujęcia w nawias rzeczywistości empirycznej. Zawieszenie owo miałoby polegać na takim nastawieniu poznającego, w którym nie bierze on pod uwagę niczego, co wie, uważa, sądzi czy myśli o otaczającym go świecie. Ograniczenie się w poznaniu do opisu świadomości oznacza więc, że traktujemy ją tak, jak gdyby cała transcendentna wobec świadomości rzeczywistość nie istniała – oczyszczamy nasz opis z tego, co nie należy do samej świadomości, ograniczamy go do tego, co się w niej zjawia.

Takie ograniczenie nazywa Husserl redukcją fenomenologicznąredukcja fenomenologicznaredukcją fenomenologiczną. Przedmioty poznania zostają zredukowane do fenomenów, czyli sensu, jakie nasza świadomość nadaje pojawiającym się w niej przedmiotom. Zaś empiryczna, konkretna świadomość człowieka zostaje zredukowana do czystej świadomości – apriorycznej sfery zjawiania się (redukcja transcendentalna).

Co się zjawia? Fenomenologiczna koncepcja świadomości

Załóżmy, że udało nam się przeprowadzić redukcję transcendentalnąredukcja transcendentalnaredukcję transcendentalną. Oczyściliśmy nasze spojrzenie z wszystkiego, co wiemy na temat empirycznego świata i zwróciliśmy je ku świadomości. Co się nam ukaże?

R1S6katUsYHu31

Na zdjęciu mężczyzna. Ma długie, falowane włosy oraz gęstą brodę z wąsami. Mężczyzna ubrany jest w garnitur.

Przedmiotem poznania fenomenologicznego są akty świadomości. Husserl zauważył jednak, że nie są one całkowicie immanentnymiimmanentnyimmanentnymi przeżyciami – takimi jak myślenie, przypominanie sobie, mówienie – lecz, że każdy taki akt ukierunkowany jest na jakiś przedmiot (intencjonalnośćintencjonalnośćintencjonalność). Mówiąc inaczej, akty naszej świadomości nie są „puste”, lecz intencjonalne – myślimy o czymś, przypominamy sobie coś, itd.

Odróżniając w akcie świadomości samo przeżycie od jego przedmiotu, Husserl nazwał je odpowiednio noeząnoezanoezą i noematemnoematnoematem. Noemat nie jest tym samym, co transcendentna rzecz, lecz elementem aktu świadomości. Zaproponowany przez Husserla podział służy analizie samego przeżycia. „Wyobrażenie sobie stołu” składa się z czynności „wyobrażania sobie” oraz „stołu”. W każdym akcie świadomości należy dostrzec więc właściwy danemu przedmiotowi sposób jego prezentacji – jaki jest sens przedmiotu, który nazywamy stołem? W konkretnym przeżyciu (wyobrażaniu sobie stołu) zjawia się apriorycznyaprioryzmaprioryczny, obiektywny sens stołu, dzięki któremu mogę go sobie w ogóle wyobrazić. Zadaniem fenomenologii jest opis tego sensu.

R1391uhB6Duoe

Na zdjęciu drzewo. Za nim jest bezchmurne niebo.

Co daje redukcja?

Redukcja fenomenologiczna to postępowanie, które czyni możliwym poznanie czystego aktu świadomości, o którym mówiliśmy przed chwilą. Redukcja nie zachodzi więc przed doświadczeniem zmysłowym, nie jest jego warunkiem, lecz stanowi zupełnie inny sposób poznania. 

Czy za pomocą doświadczenia zmysłowego mamy dostęp do samych rzeczy, czyli do tego, czym naprawdę są? Husserl odpowiada, że nie – same rzeczy są niewidoczne, przesłonięte warstwami kontekstu. Kontekst ten pochodzi od nas – dla Husserla to przede wszystkim wiedza naukowa i filozoficzna, schematy poznawcze, za pomocą których ujmujemy rzeczy.

By poznać to, czym rzeczy są naprawdę, należy „wyzerować” kontekst poznania, czy, jak mówi Husserl, wziąć go w nawias. Takie jest właśnie zadanie redukcji fenomenologicznej. Ma ona usunąć z naszego poznania wszytko to, co sami w nie wkładamy. W ten sposób ograniczymy nasze spojrzenie do pierwotnego sensu przedmiotów – tego, czym są one same są, w jakiej postaci zjawiają się nie nam – konkretnym osobom, lecz czystej, nieuwarunkowanej świadomości.

Słownik