Uwarunkowania geomorfologicznegeomorfologiageomorfologiczne mają znaczny wpływ na zagospodarowanie terenu. Wyznaczają granice możliwości eksploatacji powierzchni, zarówno poprzez cechy morfologiczno‑morfometryczne form rzeźby terenu, jak i zagrożenie możliwością wystąpienia procesów erozyjnych i akumulacyjnych. Przekroczenie tych granic skutkuje stratami materialnymi, utrudnieniami eksploatacji, a nawet zagrożeniem życia ludzkiego.

Ograniczenia w zagospodarowaniu terenu występują tam, gdzie mają miejsce ruchy masoweruchy masowe ruchy masowe, erozja wodnaerozja wodnaerozja wodna, procesy fluwialneprocesy fluwialneprocesy fluwialne i rozwój koryt rzecznych, procesy litoralnestrefa litoralnalitoralne i eoliczneprocesy eoliczneeoliczne.

Ruchy masowe

Ruchy masowe to przemieszczanie się mas skalnych (pokryw zwietrzelinowych, luźnych i zwięzłych skał powierzchni Ziemi) wzdłuż stoków przede wszystkim pod wpływem działania siły ciężkości. Dzieli się je na: obrywanie, osuwanie, spływanie, spełzywanie, osiadanie, odpadanie i spłukiwanie.

Obrywanie następuje w sytuacji, gdy równocześnie zostaje wprawiona w ruch znaczna objętość materiału (duże fragmenty skał ulegają oderwaniu od skały i przemieszczają się głównie w powietrzu pod wpływem siły ciężkości). Obrywy powstają zwykle w miejscach podciętych przez rzekę, fale morskie, lodowiec lub działalność człowieka. Taki ruch mas skalnych dotyczy nie tylko stoków zbudowanych ze skał zwięzłych (np. występujących w górach), obrywanie może zachodzić również w obrębie podcinanych stoków w utworach słabo skonsolidowanych, np. w piaskach, żwirach i glinach lodowcowych. Przykładem mogą być obrywy na klifach na polskim wybrzeżu Bałtyku.

Osuwiska – są to przemieszczenia mas skalnych w warunkach stałego kontaktu z podłożem. Odbywają się wzdłuż wyraźnej powierzchni poślizgu, zwanej też powierzchnią ścięcia. Obecność tej powierzchni implikuje skokową redukcję prędkości na granicy pomiędzy materiałem przemieszczanym a podłożem, co stanowi jedną z różnic między osuwiskami a spływami. Osuwiska najlepiej rozwijają się w strukturach słabo skonsolidowanych, tuż po dużych opadach deszczu (powoduje to wzrost ciężaru warstw skalnych połączony z ich uplastycznieniem). Powstawaniu osuwiska sprzyja także prowadzenie przez człowieka niewłaściwej gospodarki: niszczenie roślinności, sztuczne zwiększanie obciążenia stoków (budowanie na nich domów), wzbudzanie wibracji (roboty ziemne, transport), a także eksploatacja surowców mineralnych (zwłaszcza metodą odkrywkową).

Ra3sK6XKHlQSb

Grafika przedstawia powstawanie osuwiska. Od lewej strony znajdują się szczeliny, skarpa główna z osypiskiem skalnym i jaskinią, rów osuwiskowy, skarpa wtórna. Poniżej niej znajduje się zagłębienie bezodpływowe z torfami oraz jezioro osuwiskowe. Od tego miejsca do samego dołu znajduje się wtórna powierzchnia ślizgu, Jest ona płytsza od głównej powierzchni ślizgu odkłucia rozciągającej się od skarpy głównej do samego dołu. Na powierzchni jęzora sięgającego od skarpy wtórnej do samego dołu znajdują się różne szczeliny oraz progi, wały akumulacyjne. Na samym dole znajduje się czoło. Na terenie osuwiska znajduje się zniszczony budynek, zniszczona droga, przechylone lub przewrócone drzewa, uszkodzona linia energetyczna.

Spływy obejmują szybkie przemieszczanie się w dół stoku mocno nasiąkniętego wodą, nieskonsolidowanego i uplastycznionego materiału skalnego. Istotą spływu jest taki ruch materiału, w którym odkształcenie jest ciągłe, nieodwracalne i prowadzi do całkowitej zmiany pierwotnej struktury. Poszczególne ziarna mineralne przemieszczają się indywidualnie, a przestrzenie pomiędzy nimi wypełnione są wodą lub powietrzem. Spływy są przemieszczeniami zachodzącymi z dużą prędkością, wynoszącą przynajmniej kilka metrów na sekundę, a pokonywane odległości mogą wynosić nawet kilkanaście kilometrów. Stanowią one znaczne zagrożenie dla ludzi i obiektów infrastruktury.

RqQ0835mBmpcm

Grafika przedstawia schemat spływu gruzowego. Na wzniesieniu znajdują się drzewa. Na środku terenu powstała szczelina. Nastąpił spływ na sam dół, który porwał ze sobą drzewa.

Spełzywanie (pełzanie gruntu) jest najwolniejszym i najmniej efektownym wśród grawitacyjnych ruchów masowych. Występuje jednak niemal przez cały czas na całej powierzchni stoku, co powoduje, że jego efektów nie można lekceważyć. Mechanizm spełzywania jest najczęściej przedstawiany jako suma drobnych ruchów ziaren mineralnych po zygzakowatej drodze. Ruchy te wynikają z okresowych zmian objętości przypowierzchniowej warstwy gruntu. Skutki spełzywania zaobserwować możemy dopiero po wielu latach. Przybierają postać wygiętych drzew, przesunięć infrastruktury technicznej (np. słupów energetycznych, które ulegają pochyleniu) przemieszczenia obiektów naturalnych (głazów) lub antropogenicznych (nagrobki).

Osiadanie (subsydencja) powierzchni ziemi – zjawisko to może być traktowane jako specyficzna odmiana ruchów masowych, kiedy przemieszczenie odbywa się wyłącznie w pionie, a składowa pozioma ruchu jest zerowa. Tempo osiadania jest zróżnicowane, od bardzo wolnego do nagłego powstania głębokich zapadlisk, czego skutki bywają nierzadko tragiczne. Konsekwencją osiadania jest obniżenie powierzchni, które może mieć różny zasięg obejmujący nawet setki kilometrów kwadratowych. Głębokość osiadania jest zróżnicowana, od kilkunastu centymetrów do kilkudziesięciu metrów w przypadku wielkich i nagłych zapadlisk.

Odpadanie zachodzi wskutek dezintegracji mas skalnych, polega na ich oberwaniu i gwałtownym przemieszczeniu w dół stoku. Najczęstszą przyczyną odpadania jest wietrzenie mrozowe. Proces ten może przyczyniać się do zniszczenia dachów, samochodów lub nawet śmierci osób. Najczęściej do opadania dochodzi w miejscowościach górskich.

Spłukiwanie polega na przemieszczaniu się mas skalnych, zwietrzeliny i gleby w wyniku ich wymywania przez wody deszczowe lub roztopowe. Proces ten zachodzi na stromych stokach, podczas długotrwałych i intensywnych opadów deszczu lub nagłych roztopów. Najbardziej podatne na spłukiwanie są miejsca zbudowane z lessów i glin o ubogiej roślinności. Spłukiwanie jest procesem bardzo niebezpiecznym; gdy zachodzi na rozległych obszarach, pochłania gospodarstwa domowe, samochody oraz niszczy infrastrukturę techniczną i komunikacyjną.

Słownik