Przeczytaj
Słabość tureckiego zwycięzcy
Trwająca w latach 1853–1856 wojna krymska między Imperium RosyjskimImperium Rosyjskim a Imperium OsmańskimImperium Osmańskim i jego sprzymierzeńcami, czyli Wielką Brytanią, Francją i Królestwem Sardynii, co prawda zakończyła się klęską Rosji, ale ujawniła słabości Osmanów. Zwycięstwo zawdzięczali oni głównie sprawnym i dobrze zaopatrzonym armiom zachodnim. Był to pierwszy od czasów wojen napoleońskich konflikt mocarstw europejskich. Poległo w nim i zmarło z powodu ran 500 tys. żołnierzy.
Konsekwencją wojny było zahamowanie rosyjskiej ofensywy w kierunku Bałkanów, co uchroniło Imperium Osmańskie od upadku. Konflikt ten był przełomowy: po raz pierwszy w dziejach tak wielki wpływ na to, co działo się na polu walki, miały nauka i technika.
O wolne państwa na Bałkanach
Wojna krymska, zakończona traktatem paryskim z 1856 r., miała być dla Osmanów bodźcem do reform. W latach 60. XIX wieku rozwijał się w tym kraju ruch młodoosmanówruch młodoosmanów, zwolenników ustroju konstytucyjnego. W 1876 r. został obalony sułtan Abdülaziz i zdetronizowany jego następca Murad V, a nowy władca Abdülhamid II nadał Turcji konstytucję. Wkrótce jednak rozwiązał parlament i zastosował represje wobec młodoosmanów.
W tym czasie Rosja prowadziła intensywną politykę wspierania narodów słowiańskich na Bałkanach. Głosiła hasła panslawizmupanslawizmu, które znajdowały wśród nich silny odzew. Imperium Osmańskie, nazywane w tamtym czasie chorym człowiekiem Europy, stało się celem imperialistycznych zapędów Rosji oraz pozostałych mocarstw. W latach 1877–1878 doszło do kolejnej wojny rosyjsko‑tureckiej. Początkiem były antytureckie walki w Bośni i Hercegowinie oraz Bułgarii, które poparła Rosja. Chciała ona w ten sposób wzmocnić swoją pozycję w regionie i odwrócić uwagę swoich obywateli od problemów wewnętrznych. Dodatkowo konflikt podsycała Wielka Brytania, która liczyła na osłabienie zarówno Turcji, jak i Rosji.
Tłumienie antytureckiego powstania przybrało charakter rzezi, co wywołało oburzenie w Europie. U chłopów bośniackich obudziło się pragnienie zrzucenia jarzma tureckiego i wypędzenia miejscowych begówbegów, a ich przywódcy szukali oparcia w Serbii.
Rosjanie u bram Stambułu
W czerwcu 1876 roku rozpoczęła się wojna serbsko‑turecka, w której Serbia poniosła porażkę. Aby uratować ją od całkowitej klęski, 31 października 1876 r. Rosja wystąpiła w roli mediatora i wysunęła propozycję rozmów pokojowych. Sułtan najpierw się zgodził, a następnie, za namową Wielkiej Brytanii, wycofał się.
W styczniu 1877 r. Rosja porozumiała się z Austro‑Węgrami. Wiedeń miał zachować neutralność na wypadek wojny rosyjsko‑tureckiej, w zamian za co otrzymał ciche przyzwolenie cara na zajęcie Bośni i Hercegowiny. Ponadto Rosja uzyskała od Rumunii zgodę na przeprowadzenie swoich wojsk przez jej terytorium. Z inicjatywy Rosji powstał również projekt reform dotyczących poprawienia położenia Słowian bałkańskich, który - zgodnie z oczekiwaniami Moskwy - sułtan odrzucił.
W dniu 24 kwietnia 1877 r. Rosja wypowiedziała Turcji wojnę. Blisko 185 tys. rosyjskich żołnierzy stanęło na lewym brzegu Dunaju, naprzeciw podobnej liczby Turków. Na Kaukazie liczebność obu armii była taka sama - po około 100 tys. walczących. Lepsze przygotowanie bojowe miała armia rosyjska, ale ustępowała tureckiej pod względem uzbrojenia. Rosję popierały narody bałkańskie i zakaukaskie. Dawało jej to przewagę psychologiczną i przyniosło wsparcie bojowe w postaci bułgarskiego pospolitego ruszenia oraz udziału armii i milicji gruzińskiej.
Pod koniec czerwca 1877 r. korpus rosyjski przeprawił się przez Dunaj i wkroczył na Bałkany. Po kapitulacji w grudniu tego roku mężnie bronionej przez Turków twierdzy Plewna droga do Stambułu stanęła otworem, ale Rosjanom zabrakło sił, aby go zająć.
Na Kaukazie Turcy odparli pierwsze natarcia i dopiero w październiku 1877 r. ulegli w bitwie koło Aładży. Zimą na Bałkanach działania wojenne przeciwko Turcji wznowiła armia serbska i Rosjanie przeszli do ofensywy. Było ich ponad 300 tys., natomiast Turków około 180 tys. W dniach 15–17 stycznia 1878 r. w bitwie pod Filipopolem, czyli Płowdiw, oddziały Sulejmana Paszy zostały rozbite, a pod koniec stycznia wojska rosyjskie zajęły Adrianopol. Tylko wpłynięcie na Morze Marmara eskadry brytyjskich okrętów powstrzymało Rosjan przed zajęciem Stambułu.
Od San Stefano do Berlina
Niebawem rozpoczęły się rozmowy pokojowe. W dniu 3 marca 1878 r. strony podpisały traktat pokojowy w San Stefano, jednak europejskie mocarstwa podniosły sprzeciw i nie wszedł on w życie. Był korzystny dla Rosji i państw słowiańskich, przewidywał bowiem m.in. utworzenie księstwa tzw. Wielkiej Bułgarii (sięgającej Morza Egejskiego), przekazanie Rumunii regionu Dobrudży, a Rosji części Besarabii oraz zakaukaskich twierdz Ardahan, Batumi i Kars, jak również powiększenie posiadłości Serbii i Czarnogóry.
Rewizja traktatu pokojowego nastąpiła jeszcze w tym samym roku, na życzenie Austro‑Węgier i Wielkiej Brytanii, które obawiały się zbytniego umocnienia Rosji na Bałkanach. Od 13 czerwca do 13 lipca 1878 r. w stolicy Niemiec obradował kongres berlińskikongres berliński. W wyniku jego postanowień Bułgaria musiała oddać przyznaną jej w San Stefano Rumelię Wschodnią i zaakceptować jej status jako księstwa autonomicznego, którego władców zatwierdzał sułtan (taka sytuacja przetrwała jednak tylko kilka lat, bowiem w 1885 r. prowincję zajęły wojska bułgarskie, a w następnym roku Bułgaria uzyskała całkowite zwierzchnictwo nad tymi terenami). Zgodnie z postanowieniami kongresu niepodległości uzyskały Rumunia, Serbia i Czarnogóra, choć ich granice również zostały okrojone w porównaniu do tego, co przewidywał traktat z San Stefano. Rosja otrzymała twierdze: Kars, Ardagan i Batumi, a Rumunia odstąpiła jej południową część Besarabii w zamian za Dobrudżę (bez delty Dunaju). Austro‑Węgry dostały w zarząd Bośnię i Hercegowinę. Po 30 latach Habsburgowie dokonali formalnej aneksji tego obszaru, co w XX w. wywołało tzw. kryzys bałkański, a w konsekwencji wojny bałkańskie i I wojnę światową.
Odniesienia do wspomnianych wydarzeń można odnaleźć nie tylko w podręcznikach historii, ale także w polskiej literaturze. To właśnie na wojnie, zwanej bułgarską lub turecką, do majątku dochodzi Stanisław Wokulski, główny bohater powieści Lalka Bolesława Prusa. Jest ona też wspomniana w powieści Chłopi Władysława Reymonta, pozwalając określić czas akcji.
Słownik
tytuł wysokiego rangą urzędnika państwowego w Turcji; również tytuł władców Tunezji w okresie protektoratów tureckiego i francuskiego (przed 1956)
państwo rządzone przez dynastię Osmanów, istniejące od końca XIII wieku do roku 1922, od 1453 r. ze stolicą w Stambule (dawnym Konstantynopolu), u szczytu potęgi w XVI–XVIII wieku obejmujące większość Bliskiego Wschodu, Afryki Północnej i południowo‑wschodniej Europy
oficjalna nazwa Rosji w latach 1721–1917; u szczytu swej potęgi w 1866 r. liczyło 23,7 mln km² i było trzecim pod względem wielkości państwem w historii ludzkości po Imperium Brytyjskim i Wielkim Ułusie Mongolskim; faktyczną stolicą był Petersburg, choć z prawnego punktu widzenia pozostawała nią Moskwa
wg. interpretacji rosyjskich, idea jedności kulturowo‑językowej i politycznej ludów słowiańskich pod przewodnictwem Rosji
grupa działaczy osmańskich, założona w 1865 r. pod wpływem myślicieli zachodnioeuropejskich, takich jak Monteskiusz i Rousseau oraz pod wpływem rewolucji francuskiej
Słowa kluczowe
Bałkany w II poł. XIXw., Imperium Osmańskie w II poł. XIXw., Rosja w II poł. XIXw., Turcja w II poł. XIXw., świat w II poł. XIXw., wojny rosyjsko- tureckie, kongres berliński
Bibliografia
A. Chwalba, Historia powszechna. Wiek XIX, Warszawa 2011.
W. Dobrzycki, Historia stosunków międzynarodowych 1815–1945, Warszawa 2007.
Wiek XIX w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii, studentów i uczniów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1998.