W językach europejskich dominuje szyk: podmiot – orzeczenie – dopełnienie. Na przykład polskie zdanie: Anna czyta książkę ma odpowiedniki o tym samym szyku w językach angielskim, niemieckim i francuskim:

W języku polskim, uznawanym za język fleksyjnyjęzyk fleksyjnyjęzyk fleksyjny, o relacjach między elementami zdania w dużej mierze stanowią końcówki fleksyjne, jednak nie można mówić o szyku polskim jako zupełnie dowolnym. Istnieją zasady, których łamanie powoduje:

• błąd wypowiedzi,

• niejasność wypowiedzi.

Pierwsza zasada dotyczy szyku, którego przestrzeganie np. w języku angielskim jest konieczne, gdyż jego złamanie spowodowałoby błąd językowy. W polszczyźnie jest to dopuszczalne, najbardziej wtedy, gdy chcemy położyć nacisk na pewnych elementach wypowiedzi. Nazywa się to strukturą tematyczno‑rematycznąstruktura tematyczno‑rematycznastrukturą tematyczno‑rematyczną.

Zatem temattemattemat jest elementem zdania, o którym coś się orzeka, rematrematremat zaś jest elementem zdania, za pomocą którego coś orzekamy o temacie. Ważne jest to, że temat i remat nie są tożsame z podmiotem, orzeczeniem czy dopełnieniem.

STRUKTURA TEMATYCZNO‑REMATYCZNA

TEMAT

– element zdania, o którym coś się orzeka

– – Jacek kupił wiertarkę.

– – – o Jacku [temat] ktoś mówi (orzeka), że kupił wiertarkę [remat]

REMAT

– element zdania, za pomocą którego orzeka się coś o temacie

– – Wiertarkę kupił Jacek.

– – – o wiertarce [temat] ktoś mówi (orzeka), że kupił ją Jacek [remat]

Zmiany znaczenia wywołane zmianą szyku widać zwłaszcza przy użyciu partykułpartykułapartykuł, np. partykuły chyba:

• Anna chyba była wczoraj w kinie. – Nie jest pewne, czy Anna była wczoraj w kinie.

• Chyba Anna była wczoraj w kinie. – Nie jest pewne, czy to Anna była wczoraj w kinie.

• Anna była wczoraj chyba w kinie. – Nie jest pewne, czy to w kinie była wczoraj Anna.

Szyk w języku polskim można zatem określić jako „swobodny, ale nie dowolny”:

Neutralny szyk jest więc jeden: podmiot – orzeczenie – dopełnienie bliższedopełnienie bliższedopełnienie bliższe; inne układy mogą wynikać z różnicy w strukturze tematyczno‑rematycznejstruktura tematyczno‑rematycznastrukturze tematyczno‑rematycznej i akcencie logicznymakcent logicznyakcencie logicznym, ale również z pozornie tak marginalnych czynników, jak rytm wypowiedzi.

Jeżeli dopełnienie w bierniku ma formę fleksyjną równą mianownikowi (czyli nie da się formalnie odróżnić podmiotu od dopełnienia), zalecany jest neutralny szyk podmiot – orzeczenie – dopełnienie: Dom rzuca cień (podmiot – orzeczenie – dopełnienie), a nie: *Cień rzuca dom. Pozwala to uniknąć dwuznaczności wypowiedzi.

Inną kwestią jest szyk członu określającego (przydawki) względem członu określanego. W polszczyźnie nie jest to szyk stały. Wiele zależy od tego, czy mamy do czynienia z przydawką jakościowąprzydawka jakościowaprzydawką jakościową, czy gatunkującąprzydawka gatunkującagatunkującą. Ta pierwsza pojawia się przed członem określanym (stary dom), druga zaś po nim (muzyka klasyczna). Najogólniej regułę w tym zakresie można sformułować następująco:

• przydawki przymiotne jakościowe i jednowyrazowe imiesłowowe stawia się przed rzeczownikiem, por. ciekawa książka, pilny student; roześmiana dziewczyna, wibrujący telefon,

• przydawki przymiotne gatunkujące i rozwinięte imiesłowowe, a także dopełniaczowe, przyimkowe i rzeczowne stawia się po rzeczowniku, por. literatura pozytywistyczna, pracownik budowlany; mężczyzna przyłapany na kradzieży auta, kobieta szukająca drobnych w portmonetce; dom ojca, utwór Chopina; pani z dziekanatu, chłopiec o czarnych oczach; lekarz pediatra, kobieta kot.

Jeśli pojawia się zdanie względne wprowadzane zaimkiem który, zaimek ten powinien znaleźć się zaraz po członie określanym, to jest: Chłopak, o którego miłosnych podbojach huczała cała szkoła…, nie zaś: Chłopak, o miłosnych podbojach którego huczała cała szkoła…

W zdaniu obok dopełnienia bliższegodopełnienie bliższedopełnienia bliższego mogą występować dalszedopełnienie bliższedalsze: celownikowe, miejscownikowe i narzędnikowe. W takich przypadkach również istnieje szyk przyjęty jako naturalny i neutralny: Arek przesłał Zosi notatki mailem o północy.
Orzeczenie przesłał ma w powyższym zdaniu dopełnienia: (komu?) Zosi, (co?) notatki, (czym?) mailem, (kiedy?) o północy. Ta właśnie kolejność jest uznawana za nienacechowaną.

Niektóre partykuły mają ograniczoną pozycję w zdaniu, np. bowiem, albowiem, zaś stawiamy zawsze na drugim lub dalszym miejscu. EnklitykienklitykaEnklityki, czyli wyrazy nieposiadające własnego akcentu, a tworzące zestrój akcentowy z wyrazem poprzednim, nigdy nie powinny pojawiać się na początku lub na końcu zdania:

Słownik