Przeczytaj
Wzrost znaczenia burżuazji
Zastanów się, dlaczego wielu przedsiębiorców wolało zatrudniać dzieci zamiast ludzi dorosłych. Weź pod uwagę ówczesne warunki, a nie dzisiejsze normy pracy.
Bogacenie się mieszczaństwa, szczególnie przedsiębiorców, wzmacniało siłę wysuwanych przez tę warstwę postulatów dotyczących polityki gospodarczej i pozwalało jej przedstawicielom wpływać na sprawowanie rządów – w różnym stopniu w poszczególnych państwach. Pochodzący często z nizin społecznych brytyjscy przemysłowcy wchodzili w szeregi ziemiaństwa, które z kolei chętnie inwestowało w takie przedsięwzięcia jak budowa kanałów czy linii kolejowych. Proces wzajemnego przenikania obu warstw przebiegał tym łatwiej, że w Anglii bariery prawne pomiędzy szlachtą a resztą społeczeństwa były o wiele słabsze niż na kontynencie. Głównym wyróżnikiem angielskich nobilów był styl życia właściwy dżentelmenom, który teraz przyjmowali przedstawiciele burżuazjiburżuazji. Inaczej rzecz wyglądała po drugiej stronie kanału La Manche: w okresie rewolucji i cesarstwa zniszczono starą francuską elitę, co stworzyło możliwość awansu wzbogaconemu mieszczaństwu. Restaurowana w 1814 r. monarchia Burbonów zaakceptowała nową arystokrację zasług, z czym musieli pogodzić się powracający do kraju szlachetnie urodzeni rojalistyczni emigranci. Natomiast szlachta pruska zachowała pierwszeństwo w hierarchii społecznej, przede wszystkim dzięki monopolizowaniu wyższych stanowisk w armii. Umiejętnie przeprowadzone uwłaszczenie chłopów pozwoliło jej też utrzymać, a nawet powiększyć swe majątki ziemskie. Również mieszczaństwo wschodnioeuropejskie okazało się za słabe, by zagrozić dominacji szlachty. I choć niektórzy arystokraci polscy i rosyjscy czynnie angażowali się w działalność gospodarczą, to na ogół traktowano to jako zajęcie niegodne ich stanu.
Robotnicy i ruch związkowy
W epoce przedprzemysłowej zagrożeniem dla władzy państwowej bywały powstania chłopskie, lecz po Wiośnie Ludów ostatecznie uznano włościan za jedną z podpór monarchii, a za potencjalne groźnych dla monarchii zaczęli uchodzić robotnicy. W praktyce pozbawieni własności, skupieni w wielkich miastach, w razie podburzenia przez demagogów mogli zachwiać porządkiem publicznym, czego dowodziły XIX‑wieczne paryskie rewolucje. Niechęć elit do robotników utrwalało niemal powszechne przekonanie, że ich praca winna być słabo opłacana, gdyż pieniądze wydadzą oni albo na alkohol, albo na zakup przedmiotów zbytku, a i jedno, i drugie nasili jeszcze ich nieróbstwo.
Ciężkie warunki pracy w angielskich fabrykach, a zwłaszcza zatrudnianie kobiet i dzieci, stały się przedmiotem zainteresowania komisji parlamentu. W efekcie od 1802 r. wydał on serię ustaw fabrycznych, wyznaczających normy sanitarne, a także czas pracy dzieci, który początkowo ograniczono do 12, potem zaś do 10 godzin. Realizację tych postanowień miała nadzorować nowo ustanowiona inspekcja fabryczna, w praktyce jednak ich przestrzeganie pozostawiało wiele do życzenia. Wystąpienia robotników angielskich z lat 1815–1820 doprowadziły w 1824 r. do zalegalizowania związków zawodowych, dotychczas na Wyspach zakazanych, podobnie zresztą jak we Francji. Obok haseł politycznych, takich jak powszechne prawo wyborcze, wysuwały one m.in. żądanie ośmiogodzinnego dnia pracy.
Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DacCKxxb2
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Społeczeństwo epoki przemysłowej.
Czas pracy
W średniowieczu ustaliła się zasada, że dzień pracy winien trwać od świtu do zmierzchu, czyli dłużej latem, a krócej zimą. Kilkunastogodzinny wysiłek rzemieślnika był jednak mało intensywny, a wykonywane w tym czasie czynności bardzo zróżnicowane. W dodatku cechy wyznaczały oprócz niedzieli jeden dodatkowy dzień wolny w tygodniu, nazywany np. szewskim poniedziałkiem, a w Anglii Saint Monday, tzn. świętym poniedziałkiem (zwyczaj ten zanikł na przełomie XVIII i XIX w.). Z kolei teologów niepokoiła rosnąca liczba świąt kościelnych, gdyż obniżało to ich wagę. W rezultacie przeciętnie na pracę pozostawało nie więcej niż 250 dni w roku. Pierwsze nowożytne regulacje przekładały tę zasadę bezpośrednio na czas zegarowy. Zgodnie z ustawami parlamentu angielskiego z 1514 i 1562 r. czas pracy w lecie wynosił 14 godzin, w tym dwie godziny przeznaczone były na posiłki. Jednocześnie zarówno postępy reformacji, jak i reformy soboru trydenckiego oraz kolejnych papieży prowadziły do redukcji liczby świąt kościelnych. W państwach protestanckich zachowywano jedynie kilka najważniejszych: Boże Narodzenie, Wielkanoc, Wniebowstąpienie i Zielone Świątki, w katolickich zaś liczba oficjalnych dni świątecznych zmniejszała się stopniowo, aż w połowie XVII w. pozostało ich 34 (poza niedzielami).
W sytuacji gdy średnio pracowano 65–70 godzin tygodniowo, szczególnie dotkliwy okazał się wzrost intensywności pracy w fabrykach po wprowadzeniu maszyn. Wieści o fatalnych warunkach pracy oraz kłopoty spowodowane płynnością załóg robotniczych skutkowały koniecznością wprowadzenia nowych regulacji czasu pracy. I choć brytyjskie ustawy fabryczne dotyczyły tylko dzieci i kobiet, to wyznaczone normy stosowano także do mężczyzn, np. w przemyśle włókienniczym obowiązywał od 1819 r. 12‑godzinny dzień pracy, a od 1847 r. 10‑godzinny. Jego skrócenia domagali się robotnicy, zwłaszcza odkąd zaczęli się zrzeszać w związkach zawodowych. Postulat ośmiogodzinnego dnia pracy jako pierwszy wysunął Robert Owen w 1833 r. Szukając dlań uzasadnienia, odwołał się do XII‑wiecznego żywota Alfreda Wielkiego, króla Wesseksu z IX w., który miał dokonać podziału doby na trzy równe części, jedną przeznaczając na pracę, drugą na modlitwę, trzecią zaś na odpoczynek. Owen zaadaptował tę regułę, drugie osiem godzin przeznaczając „na to, co chcemy”.
Ruch na rzecz skrócenia dnia pracy przybrał na sile w drugiej połowie XIX w. Jako pierwsi jego wymiar ośmiogodzinny wywalczyli australijscy murarze w 1856 r., 12 lat później zaczął on obowiązywać także pracowników administracji federalnej Stanów Zjednoczonych. 1 maja 1886 r. hasło skrócenia czasu pracy rzuciła amerykańska centrala związkowa, co dało początek rozruchom robotniczym, krwawo stłumionym przez policję. Dla upamiętnienia tych wydarzeń trzy lata później II Międzynarodówka ogłosiła 1 maja świętem pracy. Ograniczenie czasu pracy do ośmiu godzin dziennie (48 godzin tygodniowo) zostało ustanowione jako norma w konwencji waszyngtońskiej, uchwalonej w 1919 r. przez Międzynarodową Organizację Pracy. Zasadę tę wprowadzono następnie bez oporów do ustawodawstwa większości państw rozwiniętych, o czym zadecydowały także badania amerykańskiego inżyniera Fredericka Winslowa Taylora i jego uczniów, tworzących szkołę zarządzania naukowego (ang. scientific management). Nie solidaryzując się bynajmniej z postulatami ruchu robotniczego, mając zaś na uwadze przede wszystkim maksymalizację wydajności pracy, postulowali oni m.in. standaryzację narzędzi roboczych oraz wykonywanych czynności. Prowadząc swe badania, zaobserwowali oni, że wydajność robotników zmniejsza się w dziewiątej i dziesiątej godzinie pracy, stąd też w wielu dużych zakładach przemysłowych jeszcze przed 1919 r. skracano dzień roboczy do ośmiu godzin.
Podaj, od której godziny pracy wydajność pracy się zmniejszała.
Nowe ideologie radykalne w XIX w.
Nowe stosunki społeczne stały się obiektem niemal powszechnej krytyki. Konserwatyści ubolewali nad ciężkim położeniem robotników, czyniąc z tego argument przeciw industrializacji, a zarazem wspierali – często razem z pragmatycznymi filantropami – uchwalanie ustaw fabrycznych. Natomiast radykałowie akceptowali rewolucję przemysłową, źródła zła upatrywali zaś w niesprawiedliwym podziale dochodu. Wśród głoszonych przez nich poglądów wyodrębnia się trzy główne nurty: socjalizm utopijny i naukowy oraz anarchizmanarchizm.
Socjalizm utopijny
Książę Claude Henri de Saint‑Simon głosił konieczność zbudowania nowego społeczeństwa, w którym wprowadzono by powszechny obowiązek pracy, a wysokość płac odpowiadałaby indywidualnym zdolnościom i udziałowi we wspólnym wysiłku. Projekty te miał wprowadzić w życie oświecony despota przy wsparciu grona doradców‑inżynierów. Uczniowie Saint‑Simona, do których należał m.in. wybitny socjolog August Comte, przez pewien czas liczyli, że rolę tę odegra Muhammad Ali, rządzący Egiptem w pierwszej połowie XIX w. Przeciwnikiem saintsimonistów był natomiast inny francuski myśliciel Charles Fourier. Postulował on organizowanie się przez drobnych producentów w społeczności, zwane falansterami, których członkowie mieli dzielić sprawiedliwie zyski między siebie, zachowując jednocześnie własność prywatną.
W Wielkiej Brytanii najwybitniejszym przedstawicielem socjalizmu utopijnego był przemysłowiec Walijczyk Robert Owen. Budował osiedla dla robotników, ich dzieciom zapewniał zaś opiekę przedszkolną i kształcenie. Gdy załamała się koniunktura, jego pracownicy nadal otrzymywali pensje w zamian za samo utrzymywanie porządku w fabryce. Po fiasku, jakie poniosła eksperymentalna spółdzielnia stworzona przez Owena w Stanach Zjednoczonych w latach 20. XIX w., stanął on w 1833 r. na czele pierwszej centrali związkowej, zrzeszającej ponad 500 tys. ludzi. Postulowała ona wprowadzenie ośmiogodzinnego dnia pracy, zapewnienie bezpłatnej powszechnej oświaty i wypłacanie zasiłków dla bezrobotnych. Organizacja nie przetrwała nawet roku, ale proponowane przez Owena rozwiązania problemów społecznych, przez współczesnych mu uznawane za filantropijną ekstrawagancję, w XX w. zostały przyjęte w państwach najbardziej rozwiniętych.
Socjalizm naukowy
Chcąc odróżnić się od francuskich i brytyjskich utopistów, Karol Marks i Fryderyk Engels nazwali swój system socjalizmem naukowym. Swe pretensje do naukowości uzasadniali twierdzeniem, że jakoby odkryli mechanizm kształtujący dzieje cywilizacji. W 1848 r. wspólnie wydali Manifest komunistyczny, który stał się programem Związku Komunistów, założonego w Londynie przez niemieckich emigrantów. Także obaj myśliciele i działacze większość swego życia, począwszy od upadku Wiosny Ludów, spędzili na Wyspach, gdzie Engels, sam syn fabrykanta, zdobył uznanie zwłaszcza opublikowaną w 1845 r. pracą Położenie klasy robotniczej w Anglii. Marks pierwszy tom swego głównego dzieła – Kapitału – wydał w 1867 r. (pozostałe dwa ogłosił po jego śmierci Engels). Nakreślił w nim wizję rozwoju historycznego jako następujących po sobie formacji społeczno‑gospodarczych, które ustępują miejsca następnym w miarę postępu sił wytwórczych, czyli rozwoju sposobów produkcji i ich społecznej organizacji. Proces ten miał przebiegać od tzw. pierwotnej komuny, poprzez niewolnictwo, feudalizm i kapitalizm, aż po socjalizmsocjalizm i wreszcie komunizmkomunizm – ostateczny cel dziejów, ustrój, w którym każdy według potrzeb będzie mógł korzystać z obfitości dóbr, pieniądz przestanie istnieć, a między ludźmi zapanuje równość. Katalizator postępu historycznego stanowiła walka klas, czyli konflikty między grupami społecznymi, z których jedne dysponowały środkami produkcji, inne zaś tylko z nich korzystały, wykonując pracę i, co za tym idzie, podlegając władzy posiadaczy. Nadejście socjalizmu, bezpośrednio poprzedzającego komunizm, zwiastować miała rewolucja, a miejscem jej wybuchu powinna być Anglia jako kraj najwyżej rozwinięty gospodarczo. Na poparcie tej utopijnej w istocie koncepcji przytaczano wiele przykładów konfliktów klasowych z przeszłości, które prowadziły do przekształceń społecznych zgodnych z ich teorią. Wszystko to tworzyło wrażenie, że MarksowskieMarksowskie interpretacje mają naprawdę charakter naukowy, a nadejście rewolucji i komunizmu jest nieuchronne. Odwołanie się do analizy historycznej i wizja dziejowej ewolucji uczyniły marksizm najważniejszą ideologią radykalnych socjalistów.
Anarchizm
Francuski filozof amator Pierre Proudhon w swych pełnych pasji broszurach na tematy społeczne głosił pogląd, że własność prywatna, która nie pochodzi z własnej pracy, jest kradzieżą. Według niego szczęśliwe społeczeństwo przyszłości miało składać się z drobnych producentów, świadczących sobie wzajemną pomoc. Proudhon uchodził za groźnego radykała, niemalże terrorystę, wzywał bowiem do zniesienia państwa i zaprowadzenia anarchii, dlatego też wiele lat spędził w więzieniach. Z jego dorobku czerpali teoretycy różnych odmian anarchizmu, w tym nastawieni bardziej kolektywistycznie Rosjanie: Michaił Bakunin i książę Piotr Kropotkin, oraz XX‑wieczni syndykaliści, akcentujący konieczność współdziałania w ramach związków zawodowych.
Słownik
(z gr. anarchia – bezrząd, brak władzy) ideologia i ruch społeczny podważające zasadność istnienia państwa i wszelkich jego organów, uznające za wartość nadrzędną nieograniczoną wolność jednostki, postulujące oparcie życia społecznego na związkach wolnych gmin; nurt skupiający różnorodne doktryny i ruchy polityczne traktujące władze jak instrumenty opresji
(z łac. communis – wspólny, powszechny) skrajnie lewicowa ideologia polityczna i doktryna społeczno‑gospodarcza wywodząca się z socjalizmu, postulująca zniesienie własności prywatnej i różnic klasowych, uspołecznienie środków produkcji i równy podział dóbr; także ustrój oparty na tej ideologii, w którym nie istnieje własność prywatna środków produkcji, całość wytworzonych dóbr należy do wspólnoty, nie ma podziału na klasy społeczne; w rzeczywistości (w XX w.) ustrój totalitarny, oparty na monopolu władzy jednej partii, centralnym planowaniu i państwowej własności środków produkcji
(z łac. socialis – społeczny) lewicowa ideologia polityczna i doktryna społeczno‑gospodarcza zakładająca dążenie do budowy ładu społecznego opartego na zasadach wspólnoty, równości, sprawiedliwości społecznej i racjonalnego zarządzania gospodarką przez państwo; narodziła się z filozofii utopijnej w pierwszej połowie XIX w. w opozycji do gospodarki kapitalistycznej; z socjalizmu wywodzą się kolejno powstałe ideologie, takie jak marksizm, anarchizm, komunizm, a także socjaldemokracja; również ustrój społeczny oparty na urzeczywistnieniu postulatów tej ideologii
(z franc. bourgeoisie – mieszkańcy miast) na początku ogólne określenie mieszczaństwa, później nazwa jego wyższej warstwy – przedsiębiorców, finansistów, fabrykantów i innych osób zamożnych
światopogląd polityczno‑gospodarczy wywodzący się z myśli Karola Marksa oraz Fryderyka Engelsa, którego głównymi założeniami była rewolucja społeczna, celem zaś było zdobycie władzy oraz wprowadzenie dyktatury proletariatu
Słowa kluczowe
marksizm, socjalizm, rewolucja przemysłowa, anarchizm, burżuazja, proletariat, kongres wiedeński, nowe ideologie w XIX w.
Bibliografia
F. Braudel, Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV–XVIII wiek, t. 3, Czas świata, tłum. J. i J. Strzeleccy, Warszawa 1992.
T. Kemp, Industrializacja w XIX‑wiecznej Europie, tłum. L. Garczyński, Wrocław 1998.
D.S. Landes, Bogactwo i nędza narodów. Dlaczego jedni są tak bogaci, a inni tak ubodzy, tłum. H. Jankowska, Warszawa 2000.
H. Wehler, Modernizacja, nacjonalizm, społeczeństwo. Eseje i artykuły, tłum. B. Vollendorf, K. Krzemieniowa, Warszawa 2001.