Antonina Kłoskowska Kultura masowa. Krytyka i obrona

pojęcie kultury masowej odnosi się do zjawisk współczesnego przekazywania identycznych lub analogicznych treści płynących z nielicznych źródeł ku wielkim masom odbiorców oraz do jednolitych form zabawowej, rozrywkowej działalności wielkich mas ludzkich.

2 Źródło: Antonina Kłoskowska, Kultura masowa. Krytyka i obrona, Warszawa 1980, s. 95.

Marian Golka Socjologia kultury

Choć te pojęcia, a właściwie określane przez nie zjawiska społeczno‑kulturowe wiele łączy, to jednocześnie wiele je dzieli. Tak więc częściowo nakładają się one na siebie, a częściowo różnią. To, co je łączy, to duża liczba odbiorców, choć w obu formach może być ona różna. To, co dzieli te pojęcia, to mechanizm funkcjonowania kultury i komunikowania: w kulturze masowej jest on z natury rzeczy oparty na technicznych środkach przekazu, zaś w kulturze popularnej może przejawiać się kontakt bezpośredni – tak w ramach układu pierwotnego, jak i instytucjonalnego.

3 Źródło: Marian Golka, Socjologia kultury, Warszawa 2007, s. 146.

Stanisław Barańczak Odbiorca ubezwłasnowolniony. Teksty o kulturze masowej i popularnej

Specyfika kultury masowej w PRL określana jest bowiem przez trzy fakty. Pierwszy: społeczeństwo polskie na obecnym etapie swego rozwoju już od dość dawna stanowi przykład współczesnego „społeczeństwa masowego”; jako takie posiada zapotrzebowanie na masową kulturę, która dostarczyłaby mu podstawowych doznań estetycznych, rozwiązała problem czasu wolnego (co prawda, jest go nie tak wiele – znaczną jego część pochłania stanie w kolejkach i inne kłopoty materialno‑życiowe), podsunęła atrakcyjne wzorce osobowe itp. Fakt drugi: społeczeństwo polskie rządzone jest przez partię komunistyczną, która stara się kontrolować wszystkie dziedziny życia obywateli w tym również kulturę,a w jej ramach także kulturę masową; co więcej, tę ostatnią partia potrafi kontrolować szczególnie skutecznie, gdyż jej niemal wyłączną własnością pozostają środki masowego przekazu. Władza w Polsce nie zawsze potrafi wpłynąć na to, co w zaciszu swej pracowni tworzy pisarz, malarz czy kompozytor; nie ma jednak dla  niej nic łatwiejszego, jak pozbyć się z redakcji zbyt samodzielnego dziennikarza, odłożyć na półki zbyt demaskatorski film, obdarzyć awansem pracownika telewizji, który wykazuje szczególną gorliwość ideologiczną. I fakt trzeci: nawet bez szczegółowych sondaży socjologicznych (któż z resztą ośmieliłby się je przeprowadzić?) można zaryzykować ocenę, że w ciągu całej trzydziestokilkuletniej historii PRL nie było dłuższego okresu, w którym zdecydowana większość społeczeństwa popierałaby bez zastrzeżeń posunięcia władzy. Pomiędzy rządzonymi i rządzącymi panuje w tym kraju stałe napięcie i nieufność, przeradzająca się w kryzysowych momentach w otwartą wrogość.

4 Źródło: Stanisław Barańczak, Odbiorca ubezwłasnowolniony. Teksty o kulturze masowej i popularnej, oprac. A. Poprawa, wybór A. Poprawa, Wrocław 2017, s. 190–191.

Dominic Strinati Wprowadzenie do kultury popularnej

Społeczeństwo przedindustrialne postrzegano jako organiczną całość społeczną, w ramach której ludzie trwają przy wspólnym zbiorze przyjętych wartości skutecznie regulujących ich integrację ze społecznością i ustalających hierarchie i różnice. Jest tutaj miejsce dla sztuki, kultury elitarnej, ale także dla autentycznej sztuki ludowej, która wyrasta z wiejskich korzeni, jest oryginalna i autonomiczna oraz bezpośrednio odzwierciedla życie i doświadczenia ludzi. Taka autentyczna popularna sztuka ludowa nigdy nie aspirowała do miana sztuki, ale jej odrębność była akceptowana i szanowana. Industrializacja i urbanizacja zmieniły tę sytuację. Wspólnota i moralność załamały się, jednostki stały się izolowane, wyalienowane i anomiczne, a jedyna mię. Izy nimi więź ma charakter kontraktowo‑finansowy. Zostały one włączone w całkowicie anonimową masę, manipulowaną przez jedyne dostępne źródło zastępczej wspólnoty i moralności – mass media. W świecie tym kultura masowa rozprzestrzenia się jako śmiertelne opary duszące kulturę ludową i zagrażające integralności sztuki.

5 Źródło: Dominic Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, tłum. W. J. Burszta, Poznań 1998, s. 21.

Dominic Strinati Wprowadzenie do kultury popularnej

Produkty kultury masowej są standardowe, tworzone według jednakowych recept – jest to rezultat produkowania artykułów kulturowych za pomocą taśmowych form produkcji. Sztuka przykładowo nie może być tworzona w ten sposób. Estetyczna złożoność prawdziwej sztuki, jej kreatywność, dokonywane przez nią eksperymenty, jej intelektualne wyzwania są nieosiągalne dla technologii wytwarzających kulturę masową. Sztuka zależy raczej od tego, co jest całkowitym przeciwieństwem produkcji masowej, tzn. od geniuszu artysty pracującego z dala od ograniczeń komercjalnego rynku, sprawdzonych formuł i standardowych technik składania.

6 Źródło: Dominic Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, tłum. W. J. Burszta, Poznań 1998, s. 22.

Agata Pasek-Gawlikowska „Kultura masowa” I co dalej...?

Równolegle z rozwojem przemysłu i urbanizacji systematycznie rozbudowywała się sieć środków masowego przekazu. Wskaźnikami szybkiego rozwoju kultury masowej stało się określenie ilości tytułów prasowych wydawanych w milionowych ilościach egzemplarzy, ilość godzin nadawanych przez radio czy telewizję, powstanie nowych sal kinowych, ilość odbiorników telewizyjnych, a także rozbudowa szkół i likwidacja analfabetyzmu. Wskaźniki te szczególnie na Śląsku, Ziemiach Północnych i Zachodnich już w latach 60. XX wieku nie różniły się znacznie od tych na Zachodzie Europy. Społeczeństwo polskie lat 70‑tych przeżywało pierwszy na masową skalę kontakt z kulturą masową. Otwarcie przez ekipę Gierka granic na wpływy muzyki młodzieżowej i komercyjnej produkcji filmowej dawało poczucie związków kulturalnych z zachodem, łagodziło pewną sferę napięć obecnych w poprzednim dziesięcioleciu. Młodzi Polacy czerpali z zachodniej kultury masowej wzory obyczajowe, estetyczne, wyobrażenia o pożądanym poziomie życia. Mimo całego dramatyzmu ówczesnej sytuacji, dyskusja nad stanem kultury polskiej była łatwiejsza. Głównym postulatem była bowiem demokratyzacja życia kulturalnego i swoboda wypowiedzi twórczej. Krzysztof Zanussi nazwał lata dziewięćdziesiąte „okresem jałowym” i zwrócił uwagę na „ogólne przygnębienie”, jakiego doświadczają Europejczycy zarzucani amerykańskimi towarami. Według Ryszarda Kapuścińskiego obserwujemy jak społeczeństwo masowe przekształca się w społeczeństwo planetarne – pozbawione własnej kultury, a nowe media tworzą świat jednoczesny, przychylny i dostępny dla wszystkich. W erze globalizacji jak dowodził pisarz Ryszard Kapuściński, widzimy wyraźne starcie dwóch postaw: europejskiej i amerykańskiej. Dla pierwszej z nich – romantycznej – kultura jest po prostu wyrazem ludzkiej bezinteresownej kreatywność, gdy dla drugiej – pragmatycznej – kultura, oświata i nauka to towar postrzegany w kategoriach zysku. Ita właśnie amerykańska opcja zdaje się dziś przeważać). Duża liczba odbiorców i standaryzacja treści stanowią podstawowe cechy charakteryzujące kulturę masową. Prasa, radio, telewizja, film, publikacje książkowe – zaliczane są do tradycyjnych obszarów kultury masowej. Pod koniec XX wieku w wyniku postępu technicznego związanego z wynikiem mediów, pojawiają się nowe dziedziny w obrębie tej kultury – na przykład nagrania kasetowe, CD, gry komputerowe.

7 Źródło: Agata Pasek-Gawlikowska, „Kultura masowa” I co dalej...?, „Rozprawy Społeczne” 2013, nr 2 (VII), s. 60.

Dominic Strinati Wprowadzenie do kultury popularnej

Publiczność postrzegana jest jako masa biernych konsumentów, skłonnych poddawać się manipulacyjnej perswazji mass mediów, posłusznych apelom, aby kupować masowo produkowane artykuły tworzone przez kulturę masową, bezbronnych wobec fałszywej przyjemności masowej konsumpcji i podatnych na komercyjną eksploatację będącą motywem działania kultury masowej. Mamy obraz bezmyślnej i bezkrytycznej masy, która nabywa i konsumuje masową kulturę. Z powodu pojawienia się społeczeństwa masowego i kultury masowej ta masa pozbawiona jest intelektualnych i moralnych środków, aby robić cokolwiek innego. Nie jest zdolna myśleć w innych kategoriach. Uniwersum kulturowe zredukowane jest do jednolitej masy. Sztuka leży poza zasięgiem jej aspiracji, straciła też ona swoją kulturę ludową. Kultura, by przynosić zysk, musi być dla takiej publiczności produkowana masowo.

Aby sprzedać się publiczności, kultura masowa musiała stworzyć łagodne i standardowe formuły mogące apelować do każdego, ponieważ każda zatomizowana jednostka jest wielce podatna na manipulację. Podobnie istnieje rodzaj wytworów kulturowych, które można produkować masowo na skalę przemysłową. A zatem nie ma tutaj możliwości, aby prowokować publiczność w taki sposób, jak może to czynić sztuka, albo przybierać autentyczną formę zbiorowego uczestnictwa, jak się to dzieje w kulturze ludowej; zmieniły się całkowicie warunki. Publiczność masowa jest emocjonalnie i uczuciowo manipulowana, jej potrzeby i pragnienia wykrzywione i pokrzyżowane, jej nadzieje i aspiracje eksploatowane w imię konsumpcji przez złudne uczucia, zastępcze fantazje, fałszywe marzenia kultury masowej. W rezultacie społeczeństwo masowe dostarcza ludzi poddawanych masowej eksploatacji przez masową kulturę.

8 Źródło: Dominic Strinati, Wprowadzenie do kultury popularnej, tłum. W. J. Burszta, Poznań 1998, s. 23.

José Ortega y Gasset Bunt mas

Człowiek jest intelektualnie masowy, gdy postawiony wobec jakiegoś problemu zadowala się tymi myślami, które na ten temat przyjdą mu akurat do głowy. Człowiek wybitny za godne siebie uznaje jedynie to, co go jeszcze przewyższa, a czego poznanie i zrozumienie wymaga zdwojonego wysiłku.

9 Źródło: José Ortega y Gasset, Bunt mas, s. 69. Cytat za: Natalia Anna Michna, Antropologia rozwojowa José Ortegi y Gasseta, „Kwartalnik filozoficzny”, t. XLIII, z. 4, 2015.