Dwudziestoletni interwał

Traktaty pokojowe i Pakt Ligi Narodów podpisane w podparyskim Wersalu na przełomie 1919 i 1920 r. położyły podwaliny pod nowy porządek Europy, nazwany od miejsca jego ustalenia porządkiem wersalskim. Został on stworzony, by zapewnić stabilizację po I wojnie światowej i nie dopuścić do kolejnego konfliktu. Założenie to okazało się jednak zbyt idealistyczne. Każde z państw miało inne cele, więc decyzje podjęte w Wersalu musiały mieć charakter kompromisu. Ład wersalski zaczął się załamywać już kilka lat po jego powstaniu, a ostatecznie legł w gruzach po upływie zaledwie dwudziestu. Ostateczny cios zadała mu agresywna polityka faszystowskich Włoch, Japonii oraz nazistowskich Niemiec. Pokój, który miał trwać długie lata, przetrwał ledwie dwie dekady. Czy zatem porządek wersalski od początku był wadliwą konstrukcją,

RLcHDTnazr6GK

Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego we frak, trzymającego jajo — wielką dekoracyjną pisankę przewiązaną kokardą z napisem Draft Peace Terms. Mężczyzna ma dłuższe włosy, lekko rozwiane, uśmiechniętą twarz z wąsem.

Sprawiedliwy pokój czy krzywdzący dyktat?

Rkzz0gZOKZHqK1

Ilustracja przedstawia zdjęcie mężczyzny w średnim wieku z twarzą skierowaną w lewą stronę. Mężczyzna jest łysawy, ma duże zakola, mocne brwi, wydatny nos, duże, szerokie wąsy. Ubrany jest w marynarkę, koszulę oraz krawat.

Najważniejszą kwestią związaną z systemem wersalskim była sprawa Niemiec. Na mocy postanowień traktatu wersalskiego państwo to utraciło sporą część swojego terytorium. Dodatkowo nałożono na nie obowiązek demilitaryzacji i zapłacenia wysokich reparacji oraz zmuszono do przyjęcia klauzuli o winie za wybuch wojny. Delegacji niemieckiej nie zaproszono na obrady konferencji paryskiej. Państwa zwycięskiej koalicji nie konsultowały też z przedstawicielami Niemiec warunków układu pokojowego. Nic dziwnego więc, że Niemcy czuli się bardzo rozczarowani wynikami konferencji paryskiej i jej ustalenia postrzegali jako zbyt surowe. Skutkiem tego były narodziny mitu o „haniebnym dyktacie wersalskim”, który na stałe zakorzenił się w świadomości Niemców okresu Republiki Weimarskiej.Republika WeimarskaRepubliki Weimarskiej.

Traktat wersalski spotkał się z krytyką nie tylko ze strony niemieckiej. Zaatakował go reprezentujący brytyjskie ministerstwo skarbu John Maynard Keynes. Jego zdaniem reparacje, jakie narzucono Niemcom, mogły przyczynić się do katastrofy gospodarczej całej Europy i doprowadzić do zaostrzenia sytuacji międzynarodowej.

Czy rzeczywiście układ, który spotkał się z chłodnym przyjęciem w Niemczech, był tak niekorzystny z punktu widzenia innych państw, np. Polski? Mimo dużych strat terytorialnych Niemcy zachowały relatywnie silną pozycję w osłabionej i podzielonej na wiele małych państewek Europie Środkowo‑Wschodniej. Konflikt interesów między głównymi mocarstwami europejskimi, Wielką Brytanią i Francją, nie sprzyjał egzekwowaniu postanowień traktatu. Niemcy szybko znalazły nowego sojusznika – Rosję Sowiecką, a perspektywa współpracy między tymi dwiema wykluczonymi z ładu wersalskiego potęgami spędzała sen z powiek zwycięskiej koalicji i w konsekwencji była jedną z przyczyn zmiany podejścia do niedawnego wroga.

R7Q1aXnrkCGuF

Ilustracja przedstawia grafikę, na której znajdują się trzy postacie. Pośrodku leży zamordowana kobieta ubrana w zwiewną suknię, z jej głowy płynie krew. Na sukni ma ona napis Treaty of Peace. Obok niej stoi kobieta w długiej sukni z szerokimi rękawami oraz długimi rozpuszczonymi włosami do pasa. Kobieta ma jedną rękę z wyciągniętym palcem wskazującym w kierunku nieba, a drugą w kierunku mężczyzny. Nad głową kobiety w aureolkę układa się napis humanity. Obok niej stoi mężczyzna bardzo potężny z mieczem w dłoni. Mężczyzna ubrany jest w luźną koszulę z napisem U.S. Senate.

Dążenie do odwetu

Traktat wersalski zawarto z Niemcami. Z pozostałymi państwami podpisano odrębne układy pokojowe (z Austrią w Saint‑Germain‑en‑Laye 10 września 1919 r., z Węgrami w Trianon 4 czerwca 1920 r., z Bułgarią w Neuilly‑sur‑Seine 27 listopada 1919 r. i z Turcją w Sèvres 10 sierpnia 1920 r.). Również one nie spotkały się z dobrym przyjęciem w państwach pokonanych. Podobne jak w Niemczech nastroje istniały na Węgrzech, które choć nie poczuwały się do współodpowiedzialności za wojnę (jako zdominowane przez Austrię w monarchii austro‑węgierskiej), poniosły ogromne konsekwencje.

Na fali rozczarowania wynikami konferencji doszło do wystąpień na tle rewolucyjnym. Pamięć o upokarzającym traktacie długo była żywa w społeczeństwie węgierskim, a jego rewizja stała się głównym celem polityki zagranicznej państwa. Natomiast Włochom nie przyznano obiecanych w traktacie londyńskim z 1915 r. ziem należących przed wojną do monarchii austro‑węgierskiej (Dalmacji). Zostały one włączone do nowo powstałego państwa jugosłowiańskiego. Dla Włochów więc wynik traktatu pokojowego również był niesatysfakcjonujący.

RcuffuWLFWD9e

Ilustracja przedstawiam mężczyzn — wojskowych — pozujących do zdjęcia na tle wojskowego samochodu. Część z nich siedzi na samochodzie, część stoi obok samochodu. Pomiędzy żołnierzami stoją nieliczni cywile.

Bałkanizacja

Europa powojenna była zupełnie nie do poznania pod względem terytorialnym. Na gruzach wielonarodowościowych imperiów powstało szereg nowych państw, głównie w Europie Środkowo‑Wschodniej. Teoretycznie ich granice miały być wytyczone na zasadach etnicznych, np. w Rumunii znaczną większość mieli stanowić Rumuni, w Polsce Polacy, na Węgrzech Węgrzy. Stworzenie państw narodowych okazało się jednak zadaniem niewykonalnym. W konsekwencji powstały państwa, w których mniejszości narodowemniejszość narodowamniejszości narodowe stanowiły znaczący procent populacji.

RlPdcBCWQqAtU

Ilustracja przedstawia skład narodowościowy II RP z 1931 roku. Osadnictwo zwarte powyżej 75% to Polacy, Ukraińcy, Białorusini, Niemcy, Litwini. Osadnictwo mieszane 25%-75% to narodowości polsko-ukraińskie, polsko-białoruskie, polsko-niemieckie, polsko-litewskie, ukraińsko-czeskie. Polacy zajmują północną, zachodnią, zachodnio-południową, centralną część kraju (miasta leżącej na tym terenie to: Poznań, Katowice, Toruń, Łódź, Kielce, Kraków, Lublin, Białystok. W miastach: Toruń, Łódź, Kielce, Kraków, Lublin, Białystok przeważała ludność żydowska (powyżej 75%). Drugi pod względem wielkości był odsetek ludności o narodowości Ukraińskiej, który obejmował tereny wschodniej i południowo-wschodnie ówczesnej Polski (miasta Lwów, Tarnopol. Stanisławów, Tarnopol, Łuck z przewagą ludności żydowskiej), trzecią narodowości byli Białorusini w pasie na wschód od Brześcia i Nowogródka.

Konglomerat narodowy w nowo powstałych państwach mógł budzić uzasadnione obawy co do utrzymania ich ładu wewnętrznego. Współżycie narodów w ramach jednego organizmu nie zawsze układało się pokojowo. Wybuchały konflikty, a te z kolei prowadziły do destabilizacji sytuacji politycznej w Europie Środkowo‑Wschodniej. Dodatkowo młode kraje musiały radzić sobie z wieloma trudnościami o charakterze ekonomicznym i politycznym, takimi jak brak wspólnych rynków zbytu i wewnętrznych więzi gospodarczych, rozdrobnienie partyjne, częste zmiany rządów itd.

Na straży pokoju

Celem zachowania pokoju oraz zapobiegania konfliktom utworzono na konferencji paryskiej Ligę NarodówLiga NarodówLigę Narodów. Jej statut został włączony do traktatu wersalskiego i tym samym organizacja ta stała się częścią systemu wersalskiego.

Nazywano ją „ukochanym dzieckiem” prezydenta Thomasa Woodrowa Wilsona, ale Stany Zjednoczone nie ratyfikowały tekstu traktatu wersalskiego, w tym również Paktu Ligi Narodów. Zresztą funkcjonowanie organizacji od początku pozostawiało wiele do życzenia. Okazała się ona zupełnie bezradna w obliczu narastającej agresji ze strony Włoch, Japonii i Niemiec. Wszystko, na co potrafiła się zdobyć, to ogólne zalecenia, do których nikt się nie stosował, oraz nakładanie na agresora sankcji ekonomicznych, których w wielu przypadkach państwa członkowskie nie przestrzegały. Ostatecznie Liga została rozwiązana w 1940 roku. Pozostawiła po sobie pamięć organizacji zupełnie nieudolnej w próbach zapewnienia pokoju na świecie.

Słownik

Słowa kluczowe

system wersalski, Liga Narodów, David Lloyd George, John Maynard Keynes, rewanżyzm, świat po I wojnie światowej, Europa po I wojnie światowej

Bibliografia

P. Johnson, Historia świata od roku 1917 do lat 90‑tych, Puls Publications, Londyn 1992.

M. Kitchen, Historia Europy 1919‑1939, Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków 1992.

M. Miller, Peacemaking, peacekeeping - international relations, 1918‑36, w: 20th century World History. Course Companion, Oxford 2009.

J. Holzer, Pouczająca lekcja Wersalu, “Gazeta Wyborcza”, 3‑4 VII 1999.