Początków budownictwabudownictwobudownictwa można się doszukiwać już w odległej starożytności, między czwartym a drugim tysiącleciem p.n.e., a w niektórych regionach jeszcze wcześniej, kiedy to ludzie, porzucając koczowniczy tryb życia, zaczęli osiedlać się w jednym miejscu. Chociaż ówcześni budowniczowie nie dysponowali zaawansowanymi technikami budowlanymi, niektóre ich konstrukcje, wznoszone głównie siłą rąk ogromnej rzeszy pracowników, przetrwały do naszych czasów. Budownictwo można więc uznać za jedną z najstarszych aktywności zawodowych ludności.

Ciekawostka

Największą liczbę budowli, które powstały przed tysiącami lat i przetrwały do naszych czasów, stanowią grobowce i sanktuaria. Do najstarszych należą:

• Göbekli Tepe w Turcji – ruiny prehistorycznego sanktuarium oraz najstarsze znane miejsce kultu stworzone przez człowieka, powstałe prawdopodobnie około 10 tysięcy lat p.n.e.,

• kompleks świątynny w Ġgantija na wyspie Gozo (Malta), powstały około 5000–4300 lat p.n.e.,

• neolityczne stanowisko megalityczne Barnenez, znajdujące się we francuskiej Bretanii, powstałe około 4800 lat p.n.e.,

• gospodarstwo Westray Knap of Howar z kamiennym domem na szkockiej wyspie Papa, powstałe około 3700 lat p.n.e.

RKFdp3PJ09eTI

Zdjęcie ukazuje budowle megalityczne. Na fotografii jest wzniesienie pokryte ruinami - kawałkami kamieni, słupków, kwadratowych i prostokątnych płyt. Gdzieniegdzie wyłaniają się mury układające się w kwadratowe, przylegające do siebie formy. Teren jest pozbawiony roślinności.

Obecnie, ze względu na powszechność oraz znaczne wykorzystanie surowców budowlanych (np. beton, cement, kamienie budowlane i piaski posadzkowe), budownictwo zaliczane jest do drugiego sektora gospodarki, obejmującego przemysł przetwórczy, górnictwo i właśnie budownictwo, choć niektóre prowadzone w jego ramach działania (np. remonty) mogą mieć też charakter usług.

Budownictwo jako dział gospodarki obejmuje wznoszenie, konserwację, remontowanie i rekonstrukcję budowli. W przypadkach koniecznych budownictwo zajmuje się także rozbiórką obiektów. W zależności od przeznaczenia budowli mówi się o budownictwie: ogólnym (w tym budownictwie mieszkaniowym i użyteczności publicznej, np. szkoły, szpitale), przemysłowym, komunikacyjnym (drogowym i kolejowym), sanitarnym (komunalnym), energetycznym, wiejskim, sakralnym i obronnym. Ze względu na umiejscowienie obiektów budowlanych wyróżnia się budownictwo lądowe i budownictwo wodne.

Do budownictwa lądowego zalicza się: budynki i budowle, obiekty inżynieryjne (np. mosty i wiadukty, tunele), elementy infrastruktury (np. drogi, linie kolejowe, lotniska, linie energetyczne, rurociągi, maszty antenowe) oraz inne obiekty, np. cmentarze, kapliczki, pomniki itp.

Natomiast do budownictwa wodnego należą m.in.: obiekty inżynierii śródlądowej (np. jazy, ujęcia wody, śluzy, kanały), sztuczne zbiorniki wodne i zapory oraz obiekty portowe (np. falochrony, baseny portowe, nabrzeża).

W budownictwie współdziałają: inwestorzy, projektanci budowli (architekci, konstruktorzy), producenci, dostawcy materiałów i wyrobów budowlanych oraz wyposażenia, wykonawcy budowli, przedsiębiorstwa transportowe, bazy sprzętowo‑produkcyjne itp. Właściwe zaprojektowanie budowli pod względem estetyki jest celem architektury, a odpowiednie zaplanowanie zespołów budowli – urbanistykiurbanistykaurbanistyki.

Produkcja budowlana (budowanie) obejmuje procesy produkcyjne przebiegające w wytwórniach materiałów i elementów budowlanych w bazach i warsztatach wytwórczych oraz procesy budowlane (realizacyjne) przebiegające na placu budowy. Kompleksowy proces realizacji określonej budowli obejmuje procesy cząstkowe, wykonywane w określonej kolejności, takie jak: badanie gruntu, sporządzanie dokumentacji technicznej budowli, przygotowanie i uzbrojenie terenu, opracowanie dokumentacji technologiczno‑organizacyjnej oraz zagospodarowanie placu budowy. Do procesu realizacji zaliczają się także: roboty ziemne i fundamentowe, realizacja konstrukcji i stanu surowego budowli, wykonanie instalacji sanitarnych i elektrycznych oraz roboty wykończeniowe i wyposażeniowe.

RGaIEJ2LW3rKn

Na środku zdjęcia widać wylany beton, który będzie stanowił fundamenty budynku. Na nim została zamontowana prostokątna siatka zbrojeniowa w kształcie ramki. Po środku betonu z desek ułożono cztery prostokąty, a pomiędzy nimi wbito w niedalekiej odległości od siebie, około metrowe, stalowe pręty. Po lewej stronie od placu budowy widać płaski teren ziemi leżące luźno stalowe pręty. Po prawej stronie budowy wznoszą się wysokie fałdy ziemi, odgrodzone od budowy długą jasną deską. W oddali, za budową widać leżące narzędzia budowlane.

Budownictwo w znaczący sposób wpływa na rozwój społeczno‑gospodarczy, przyczyniając się do wzrostu tempa wzrostu gospodarczego m.in. poprzez: generowanie miejsc pracy, tworzenie infrastruktury, obiektów inżynieryjnych, budynków i budowli znajdujących zastosowanie w niemal wszystkich dziedzinach życia.

Rozwój budownictwa zależy od różnych czynników przyrodniczych, społecznych i gospodarczych. Do najważniejszych należą:

• uwarunkowania przyrodnicze, a zwłaszcza: ukształtowanie terenu (spadki, deniwelacje), stabilność gruntu, obecność wód powierzchniowych, głębokość zalegania zwierciadła wód podziemnych, temperatura powietrza, usłonecznienie i in.; rola tych czynników uległa znaczącemu ograniczeniu;

• poziom i dynamika rozwoju gospodarczego, które wpływają na wielkość popytu na usługi budowlane;

• zapotrzebowanie na usługi budowlane, np. mieszkania i domy, uwarunkowane m.in. aktualną koniunkturą gospodarczą, zwłaszcza w zakresie stopy bezrobocia i poziomu wynagrodzeń, oraz strukturą demograficzną, zwłaszcza liczba osób młodych będących potencjalnymi klientami;

• prawne uwarunkowania działalności budowlanej oraz polityka państwa w zakresie budownictwa, a w szczególności:

  • przepisy prawa budowlanego i planowania przestrzennego, które mogą stymulować lub hamować rozwój budownictwa,

  • polityka inwestycyjna państwa, ponieważ duże inwestycje infrastrukturalne wpływają na rozwój budownictwa, a ich brak spowalnia rozwój sektora,

  • polityka mieszkaniowa państwa, zwłaszcza tworzenie programów wsparcia przy zakupie mieszkania;

• kondycja finansowa firm budowlanych zależna m.in. od dostępności środków finansowych, w tym pozyskiwanych poprzez system kredytów bankowych, subwencji państwowych, napływu kapitału zagranicznego i in.;

• programy aktywizacji budownictwa mieszkaniowego, np. specjalne programy budowy mieszkań komunalnych, ulgi podatkowe dla osób młodych, subwencje państwowe;

• możliwości zatrudnienia wykwalifikowanych (czasem także niewykwalifikowanych) pracowników w przedsiębiorstwach wykonawczych;

• zasoby i koszty pracy wpływające na koszty działalności i liczbę pracowników oraz wielkość wydatków na ich pensje;

• dostępność terenów budowlanych, zwłaszcza w dużych aglomeracjach i na ich obrzeżach, ograniczana m.in. przez brak miejscowych planów zagospodarowania przestrzennego określających przeznaczenie gruntów do zabudowy; deficyt terenów budowlanych wywołuje zwykle znaczący wzrost ich cen, co przekłada się na coraz to wyższe koszty realizacji obiektów;

• dostępność materiałów budowlanych (materiały ścienne, cement, stal, wełna mineralna, stolarka okienna i drzwiowa),

• stopa bezrobocia i poziom płac zwiększający popyt na budownictwo mieszkaniowe oraz usługi budowlane, np. remonty domów;

• czynniki demograficzne, m.in.: wiek, poziom dzietności, mobilność pracowników itp.;

• atrakcyjność danego regionu jako miejsca zamieszkania, prowadzenia inwestycji czy rozwoju turystyki;

• warunki regionalne i lokalne, do których zaliczyć można np.: politykę samorządu terytorialnego, lokalne ceny gruntów, atrakcyjność mieszkaniową, gospodarczą i turystyczną regionu;

• poziom urbanizacji i metropolizacji stymulujący dynamiczny rozwój budownictwa;

• czynniki nieprzewidywalne, np.: pandemie, konflikty zbrojne, klęski żywiołowe itp.

Należy zaznaczyć, że wymienione czynniki wzajemnie się uzupełniają i wpływają na rozwój budownictwa w sposób kompleksowy. Dobrymi miarami ich połączonego oddziaływania może być m.in. udział budownictwa w produkcie krajowym brutto (PKB) i liczba zatrudnionych w tym sektorze. Jednak, co należy zaznaczyć, w różnych państwach i regionach świata struktura czynników warunkujących rozwój budownictwa jest zróżnicowana.

Na świecie wartość produkcji w budownictwie szacowana jest na 10 700 mld USD, co oznacza, że udział tego sektora w tworzeniu PKB wynosi 12,2% (2020 rok). 5700 mld USD tej produkcji przypada na rynki wschodzące (głównie Chiny, Indie, Indonezję). W krajach europejskich udział budownictwa w PKB jest niższy i waha się od 1,9% (Grecja) do 10,4% (Albania).

Indeks górny Źródło: dane Europejskiej Komisji Gospodarczej (UNECE), [online], dostępny w internecie:  https://w3.unece.org/PXWeb/en/Table?IndicatorCode=8 Indeks górny koniec^{Źródło: dane Europejskiej Komisji Gospodarczej (UNECE), [online], dostępny w internecie:  https://w3.unece.org/PXWeb/en/Table?IndicatorCode=8}

R1oVhomhMHNXF

Wielkość rynku sektora budowlanego na świecie w wybranych regionach świata (w mld USD). Azja 4500 miliardów dolarów. Ameryka Północna prawie 2000 miliardów dolarów. Europa Zachodnia 1500 miliardów dolarów. Bliski Wschód około 300 miliardów dolarów. Europa Wschodnia około 300 miliardów dolarów. Ameryka Południowa około 300 miliardów dolarów. Afryka około 100 miliardów dolarów.

Przytoczone dane wskazują, że głównym czynnikiem stymulującym rozwój budownictwa na świecie jest poziom i dynamika rozwoju gospodarczego, które wpływają na wielkość popytu na usługi budowlane oraz kształtują inne, wymienione powyżej czynniki natury społeczno‑gospodarczej. Jest to widoczne zwłaszcza na przykładzie wspomnianych rynków wschodzących, z ich szybko rosnącą populacją, intensywną urbanizacją i silnym wzrostem gospodarczym, które w 2020 roku odpowiadały za 55% wzrostu światowego budownictwa. Natomiast budownictwo w większości krajów wysoko rozwiniętych (poza Stanami Zjednoczonymi) jest ograniczane przez duże deficyty publiczne, programy oszczędnościowe, powolny wzrost liczby ludności i ograniczoną ekspansję gospodarczą.

Według danych Międzynarodowej Organizacji Pracy (International Labour Organization – ILO) w 2020 roku na całym świecie w budownictwie było zatrudnionych około 7,7% ogółu pracujących. W krajach wysoko rozwiniętych zatrudnienie w tej branży sięga najczęściej 6–8%, natomiast w krajach rozwijających się spada do 2–3% i mniej. Największy udział budownictwa w zatrudnieniu występuje w krajach położonych w Afryce Północnej i na Bliskim Wschodzie (Maroko, Arabia Saudyjska, Zjednoczone Emiraty Arabskie, Katar, Kuwejt i Bahrajn), gdzie niejednokrotnie przekracza 10%, osiągając nawet 15–20%. Powodem tego zjawiska są szeroko zakrojone inwestycje, m.in. w rozwój przemysłu, infrastruktury czy turystyki. Rekordowe, sięgające 41% zatrudnienie w budownictwie, występuje w Katarze i jest związane przede wszystkim z realizowanymi inwestycjami na XXII Mistrzostwa Świata w Piłce Nożnej w 2022 roku.

RJPNUKVtOor9J

Na mapie świata zaznaczono udział zatrudnionych w budownictwie w ogólnej liczbie pracujących w 2020 roku. Powyżej 14% Algieria i Arabia Saudyjska. Od 12 do 14%: Tunezja, Egipt, Iran, Irak, Uzbekistan, Indie. Od 10 do 12%: Maroko, Sahara Zachodnia, Libia, Kambodża, Filipiny, Syria, Jordania. Od 8 do 10%: Meksyk, Chile, Argentyna, Gujana, Surinam, Norwegia, Łotwa, Estonia, Słowacja, Bułgaria, Bośnia i Hercegowina, Afganistan, Pakistan, Kazachstan, Wietnam, RPA, Botswana, Malezja, Australia, Nowa Zelandia, Dominikana. Wskaźnik od 5 do 8%: Kanada, USA, Ekwador, Kolumbia, Brazylia, Urugwaj, Paragwaj, Boliwia, cała Europa z wyjątkiem już wymienionych państw oraz Włoch, Grecji i Serbii, Rosja, Turcja, Chiny, Indonezja, Senegal, Sudan. Od 4 do 6%: Honduras, Nikaragua, Kostaryka, Gwatemala, Wenezuela, Peru, Angola, Namibia, Zambia, Burkina Faso, Włochy, Grecja, Serbia, Turkmenistan, Mongolia, Jemen, Birma, Tajlandia, Laos. Wartość od 2 do 4%: Mali, Niger, Czad, Republika Środkowoafrykańska, Demokratyczna Republika Konga, Gabon, Zimbabwe, Madagaskar, Somalia. Od zera do 2%: pozostałe kraje afrykańskie, Oman, Japonia, Korea Północna i Południowa, Papua‑Nowa Gwinea.

W Polsce udział budownictwa w PKB wyniósł w 2020 roku 7,4% PKB i był mniejszy niż średnia światowa (12,2%), natomiast większy niż średni w krajach Unii Europejskiej (5,8%).

RK4iMpVXOmbac

Wykres przedstawia udział budownictwa w PKB Polski (2009‑2020). Krzywa ma początkową wartość prawie 7,6%, maksimum osiąga w punkcie 7,7% w 2011 roku, wartość minimalna wynosi 6,2% w 2016 roku, wartość końcowa wynosi 7,4% pod koniec 2019 roku.

RbOeIDvgz4T6D

Wykres przedstawia produkcję budowlano‑montażową w Polsce w latach 2005‑2020. Rok 2009 84 miliardy złotych. 2010 rok 86 miliardów, 2011 rok 103 miliardy złotych, 2012 rok 96 miliardów, 2013 rok 85 miliardów, 2014 rok 88 miliardów, 2015 rok 89 miliardów złotych, 2016 rok 77 miliardów, 2017 rok 87 miliardów, 2018 rok 105 miliardów złotych, 2019 rok 112 miliardów i 2020 rok 110 miliardów. Krzywa zmiany realnej rok do roku w procentach: 2009 rok 5%, 2010 rok 3%, 2011 rok 19%, 2012 rok minus 7%, 2013 rok minus 11%, 2014 rok 5%, 2015 rok 1%, 2016 rok minus 13%, 2017 rok 13%, 2019 rok 3%, 2020 rok minus 5%.

Zatrudnienie w budownictwie w Polsce utrzymuje się na relatywnie wysokim poziomie za sprawą dynamicznego rozwoju rynku mieszkaniowego. W 2020 roku w sektorze budownictwa zatrudnionych było 1330 tys. osób, co stanowiło 8,1% wszystkich polskich pracowników. Większość polskich firm budowlanych (97%) stanowiły tzw. mikroprzedsiębiorstwa, zatrudniające do 9 osób.

Duże koszty zatrudnienia, niedobór wykwalifikowanych pracowników oraz znaczne obciążenia budżetowe są głównymi czynnikami powodującymi ograniczenie funkcjonowania budownictwa w Polsce. Najważniejszymi z nich są deficyty kadrowe i wysokie koszty zatrudnienia. W 2010 roku problem niedoboru wykwalifikowanej kadry wskazywało niespełna 12% polskich firm budowlanych, podczas gdy obecnie dotyczy on już ponad 50% firm. Podobnie koszty zatrudnienia zwiększyły się w przypadku niespełna 50% firm budowlanych w 2010 roku do 65% w 2019 roku.

Ribc0Zq5B97Lm

Wykres dotyczy głównych barier działalności sektora budowlanego (2009‑2019). Na wykresie jest pięć krzywych. Najmniejszy niedobór wykwalifikowanych pracowników był w miesiącach letnich 2013 roku nieco ponad 10%, zaś największy od lata 2018 roku do wiosny 2019 roku około 53%. Koszty materiałów były najwyższe od lata do jesieni 2012 roku 40%, a najniższe w 2010 roku oraz w styczniu 2017 roku około 20%. Niejasne, niespójne i niestabilne przepisy prawne: apogeum osiągnęły w styczniu 2017 roku 40%, niska wartość przypada w roku 2010 i wynosi około 12%. Wysokie obciążenia na rzecz budżetu: najniższe zanotowano w roku 2010 w styczniu 20%, od tamtego czasu rosną - w roku 2019 w październiku osiągnęły wartość około 43%. Koszty zatrudnienia rosną od 2009 roku do 2019 roku. W 2009 roku wynosiły 50%, w 2019 roku około 65%.

Czynnikiem ograniczającym rozwój budownictwa w Polsce są także stale rosnące koszty materiałów budowlanych, które obecnie stanowią 40–50% wszystkich kosztów działalności przedsiębiorstw. Do znaczącego wzrostu cen przyczyniła się pandemia COVID‑19, chociaż wzrostowy trend był obserwowany już w okresie wcześniejszym.

R1Z981tVvyijf

Wykres dotyczy zmiany kosztów realizacji inwestycji w budownictwie w latach 2016‑2021 w Polsce. Infrastruktura wojskowa: krzywa biegnie od wartości 98,47 do wartości 140,80. Infrastruktura kolejowa: od wartości 98,47 do wartości 136,37. Budownictwo kubaturowe: krzywa biegnie od wartości 100,04 do wartości 149,08. Krzywa dotycząca ogólnej zmiany biegnie od wartości około 100 do wartości 142,18.

Z drugiej strony, niektóre z czynników wpływających w przeszłości na rozwój tego sektora gospodarki w ostatnich latach straciły na znaczeniu. Należą do nich m.in.: zbyt duża konkurencja, niedostateczny popyt na usługi oraz wysokie koszty finansowej obsługi działalności.

Czynnikiem, który wpłynął na rozwój budownictwa w Polsce i na świecie, jest także pandemia COVID‑19. Co prawda sektor budowlany został dotknięty skutkami pandemii w mniejszym stopniu niż inne sektory gospodarki, jednak pandemia wywarła krótkoterminowy i zapewne wywrze długoterminowy wpływ na jego rozwój.

W większości krajów nastąpił spadek PKB, a co za tym idzie ograniczenie wpływów podatkowych skarbu państwa i dochodów jednostek samorządu terytorialnego, co skutkowało zahamowaniem realizacji inwestycji stymulujących rozwój budownictwa. W niektórych krajach, np. we Włoszech, Austrii, Hiszpanii, Belgii, ogłoszenie narodowego lockdownu podczas pierwszej fali pandemii wiosną 2020 roku łączyło się ze wstrzymaniem robót budowlanych. Wiele firm zostało dotkniętych ograniczeniami dotyczącymi handlu i transportu oraz zwiększonymi kosztami operacyjnymi. Także ograniczona dostępność towarów i usług podczas pandemii mogła przyczynić się do tego, że tak wiele firm budowlanych musiało w pewnym momencie zaprzestać działalności. Firmy budowlane doświadczyły również spadku popytu, a wiele projektów krajowych i komercyjnych zostało wstrzymanych. Pandemia odbiła się także na rynku pracy. W wielu firmach nastąpiła bowiem redukcja zatrudnienia. Wszystko to przełożyło się na obniżenie produkcji w budownictwie.

Indeks górny Źródło: GUS, Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2021, [online], dostępny w internecie: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-statystyki-miedzynarodowej-2021,10,9.html Indeks górny koniec^{Źródło: GUS, Rocznik Statystyki Międzynarodowej 2021, [online], dostępny w internecie: https://stat.gov.pl/obszary-tematyczne/roczniki-statystyczne/roczniki-statystyczne/rocznik-statystyki-miedzynarodowej-2021,10,9.html}

Wydaje się jednak, że branża budowlana jako jedna z niewielu oparła się negatywnym skutkom pandemii i po początkowych stratach sektor odnotowuje systematyczny wzrost. Szacuje się, że w dłuższej perspektywie światowy rynek budowlany będzie rozwijał się szybciej niż cała gospodarka, ale powrót do poziomu sprzed pandemii nastąpi najwcześniej w 2023 roku. Kilkoma z wielu warunków są jednak zmiana systemu zarządzania, wprowadzanie innowacji, nowych, efektywnych technologii, co umożliwi firmom budowlanym osiągnięcie trwałej rentowności. Istotnym elementem pobudzania wzrostu w sektorze budownictwa mogą stać się także inwestycje publiczne.

Słownik