Przeczytaj
Zmiany, które zaszły w polszczyźnie w ciągu wieków XIX i XX, spowodowało wiele sprzężonych ze sobą czynników: politycznych, ekonomicznych i socjologicznych.
Rola języka polskiego przed I wojną światową i odzyskaniem przez Polskę niepodległości była nieco inna niż potem. W okresie zaborów język był zagrożonym dobrem, o którego ocalenie należało walczyć; jednocześnie stanowił silne spoiwo świadomości narodowej Polaków, także tych żyjących na emigracji.
Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej RzeczypospolitejPrzejawem dbałości o język jako o dobro narodowe są licznie powstające w XIX wieku wydawnictwa poprawnościowe, gramatyki języka polskiego, poradniki, pierwsze większe opracowania słownikowe [...]. To właśnie literatura, a od drugiej połowy XIX wieku świetna publicystyka utrzymały świeżość i dynamikę rozwojową polszczyzny i nie bez przyczyny podkreśla się ich znaczenie w kulturze narodowej. W odniesieniu do okresu przełomu XIX i XX wieku trafna jest nazwa polszczyzna literacka, bo właśnie język literatury był tym standardem wspólnym, który mógł łączyć Polaków niezależnie od miejsca zamieszkania. Słowo pisane, czyli literatura, prasa, a dopiero później (od lat dwudziestych XX wieku) radio to czynniki, które warunkowały ewolucję języka w interesującym nas okresie [...].
Źródło: Mirosława Sagan-Bielawa, Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2014, s. 23.
W zaborze rosyjskim ograniczanie języka polskiego było najdalej posunięte. RusyfikacjaRusyfikacja przybierała na ostrości po powstaniach listopadowym i styczniowym. Język rosyjski niepodzielnie zaczął rządzić w administracji i szkolnictwie, zruszczano też nazwy polskich miast. Po likwidacji Szkoły Głównej w 1869 roku została zamknięta Szkoła Główna Warszawska, a na nowo utworzonym Uniwersytecie Cesarskim wykładano w języku zaborcy.
W szkołach zabraniano uczniom mówić po polsku, pojawiły się też plany zastąpienia alfabetu łacińskiego grażdanką. Podobnie ostro przebiegała germanizacjagermanizacja na terytoriach zaanektowanych przez Prusy. Otto von Bismarck dążył do narzucenia Polakom kultury niemieckiej, co przejawiało się m.in. w rugowaniu polszczyzny ze szkół, sądownictwa, administracji. Sytuacja nie zmieniła się do końca XIX w., kiedy to Niemiecki Związek Kresów Wschodnich (tzw. Hakata) kontynuował dzieło trzebienia polskości na ziemiach zaboru pruskiego. W zaborze austriackim również dochodziło do ograniczania kultury polskiej, jednak w znacznie mniejszym stopniu. Dzięki temu takie ośrodki jak Lwów czy Kraków mogły stać się ostoją dziedzictwa narodowego i języka polskiego. Powyższe czynniki pozostawały nie bez wpływu na rozwój języka polskiego. Przede wszystkim polszczyzna przejęła nowe zapożyczeniazapożyczenia z języka rosyjskiego (rusycyzmyrusycyzmy) i języka niemieckiego (germanizmygermanizmy).
Język ojczysty przetrwał zabory w stosunkowo nienaruszonej formie. Po wybuchu I wojny światowej i po powstaniu Drugiej Rzeczypospolitej nastaną warunki sprzyjające dalszemu, dynamicznemu i wielokierunkowemu rozwojowi języka polskiego. Tymczasem w początkach XX w. polszczyzna:
Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej Rzeczypospolitej[...] jest jeszcze dziewiętnastowieczna, bo trudno nie mówić o jej dziewiętnastowieczności, kiedy sytuacja polityczna i kulturalno‑społeczna zmienia się wyraźnie dopiero w drugim dziesięcioleciu XX stulecia – stopniowo – po rewolucji 1905 r., po wybuchu I wojny światowej i po odzyskaniu niepodległości. [...] Stanisław Dubisz, nazywając XIX wiek stuleciem „eklektyczności” – ze względu na dynamikę myśli filozoficznej, gwałtowny rozwój gospodarczy i oscylowanie między tradycją walk wyzwoleńczych a polityką ugody – stwierdza, że na tym tle polszczyzna wydaje się elementem dość stabilnym. Zwraca też uwagę na ówczesną charakterystyczną rolę języka polskiego w utrzymaniu tożsamości narodowej. Z wieku XIX wywodzi się symbolika polszczyzny jako „krwioobiegu ojczyzny” (tak Karol Libelt, O miłości ojczyzny, 1844). W wiek XX Polacy (coraz szersze kręgi społeczeństwa) wchodzą z nacjonalistycznym nastawieniem do swego języka.
Źródło: Mirosława Sagan-Bielawa, Dziedzictwo pozaborowe. Społeczna świadomość językowa Polaków w Drugiej Rzeczypospolitej, Kraków 2014, s. 20.
Słownik
termin ogólnie oznaczający przyswajanie języka niemieckiego i kultury niemieckiej; w odniesieniu do historii polskiej i okresu zaborów rozumiany jest jako narzucanie przez państwo niemieckie swojego języka i swojej kultury podległym narodom pod instytucjonalnym przymusem
(łac. Germania – Niemcy) zapożyczenie z języka niemieckiego
zreformowana w XVIII w. w Rosji wersja cyrylicy, czyli pisma stworzonego przez Cyryla i jego uczniów w IX–X w. w związku z chrystianizacją Słowian i koniecznością przełożenia ksiąg liturgicznych na języki słowiańskie
(łac. Rosja) zapożyczenie z języka rosyjskiego
termin ogólnie oznaczający przyswajanie języka rosyjskiego i kultury rosyjskiej; w odniesieniu do historii polskiej i okresu zaborów rozumiany jest jako narzucanie przez państwo rosyjskie swojego języka i swojej kultury podległym narodom pod instytucjonalnym przymusem
wyraz, wyrażenie, konstrukcja składniowa przejęte z języka obcego (tzw. języka dawcy) do języka rodzimego (języka biorcy)