Przeczytaj
Zofia Nałkowska [1884‑1954] to jedna z polskich powieściopisarek, publicystka i autorka dramatów. Była córką Wacława Nałkowskiego, geografa, szanowanego pedagoga i publicysty. Pierwsze dwudziestolecie twórczości literackiej pisarki przypadło na okres Młodej Polski - debiutowała jako poetka w roku 1898, jako prozaik w 1903 roku. W latach międzywojennych pracowała w organizacjach pisarzy, m.in. w Związku Literatów Polskich, PEN Clubie, udzielała się w Towarzystwie Opieki nad Więźniami. Od roku 1933 należała do Polskiej Akademii Literatury. Podczas okupacji pisarka mieszkała w Warszawie, uczestnicząc w konspiracyjnym życiu kulturalnym. Po wojnie działała w Komitecie Obrońców Pokoju. Twórczość Nałkowskiej należy zaliczyć do nurtu prozy psychologicznej. Tematem wczesnych powieści i opowiadań była odrębność psychiki kobiecej. Po I wojnie światowej jej pisarstwo ewoluowało w kierunku społecznych uwarunkowań osobowości. Kolejne powieści: Charaktery (1922), Romans Teresy Hennert (1924), Niedobra miłość (1928) - to studia psychologiczne jednostek w relacjach społecznych oraz w uwarunkowaniach politycznych i historycznych. Nałkowska odchodzi wówczas od modelu powieści młodopolskiej w kierunku charakterystycznego dla dwudziestolecia międzywojennego typu realistycznego, który w znacznym stopniu współtworzy. Zwieńczeniem tego nurtu w twórczości pisarki jest Granica (1935), będąca studium człowieka przebywającego drogę światopoglądowej ewolucji od podstaw idealistycznego studenta do sanacyjnego dygnitarzadygnitarza, pragmatysty, cynikacynika. Po zakończeniu II wojny światowej Nałkowska stała się znana jako autorka Medalionów (1946), krótkich form fabularno‑dokumentalnych stworzonych na podstawie wiedzy o cierpieniu i okrucieństwie, którą zdobyła, pracując w Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich.
ang. pen ‘pióro’, ang. poets ‘poeci’, essaysts ‘eseiści’, novelists ‘pisarze’. PEN Club niezależna organizacja literacka powstała po I wojnie światowej w Londynie w 1922, do jej powołania przyczynił się między innymi Joseph Conrad. Polski oddział stworzono już w 1924 roku z inicjatywy Stefana Żeromskiego. Zadaniem PEN Clubu jest praca na rzecz upowszechniania i obrony uniwersalnych wartości duchowych oraz artystycznych, a także działalność mająca na celu obronę artystów i intelektualistów przed przemocą polityczną.
Kwiat roduSposób kreacji postaci kobiecych w utworach Zofii Nałkowskiej jest uwarunkowany nie tylko światopoglądem autorki i poczynionymi przez nią licznymi społecznymi obserwacjami, ale także osobistymi doświadczeniami pisarki. Nałkowska dorastała w domu ludzi pióra i pracy naukowej, gdzie proweniencja i losy obojga jej rodziców ilustrują zaawansowany już wówczas proces kształtowania się inteligencji, tej osobliwej warstwy społecznej, bezdomnej, wyobcowanej z wszelkich formacji socjalnych - ziemiaństwa, burżuazji, chłopstwa, zamieszkałej w królestwie intelektu i ducha, aspirującej do szlachectwa talentu, sięgającej po laickie kapłaństwo, domenę kalos kagathos - dobra i piękna według formuły antycznych Greków.
Matka Nałkowskiej ukończyła szkołę klasztorną, następnie seminarium nauczycielskie. Po zawarciu małżeństwa z Nałkowskim nie zrezygnowała ze swoich aspiracji. Jak zauważa Hanna Kirchner, badaczka twórczości pisarki i autorka jej biografii:
Kwiat roduW cieniu romantycznej sylwetki Nałkowskiego - Rycerze, Bojownika - Anna kształtowała samodzielnie swoją egzystencję według nowoczesnego modelu Kobiety Partnerki. towarzyszki we wspólnej sprawie. [...] Do gabinetu męża wsunęła niewielkie swe biurko i przychodziła tam, gdy dzieci spały, by na uboczu jego pracy, cicha i skupiona, pisać własne książki. [...] Ze wspomnień Heli Radlińskiej, córki uczonego religioznawcy, zaprzyjaźnionego z Nałkowskim, wychyla się ujmująca postać matki pełnej dobroci, rozumiejącej psychikę dziecka, pogodnie, z poczuciem humoru wychowującej córki w atmosferze wolnej od restrykcji i sztywnych nakazów konwenansu.
Nałkowska szybko zauważyła, że obyczaje panujące w jej domu w istotny sposób odbiegają od ról, jakie kultura oraz obyczaje epoki, w której dorastała, wyznaczały kobietom:
Ecce femina[...] jest to rola usługowa, wyznaczona jedynie przez płeć i w niej zatrzaśnięta. Ma to być >>powołanie<< małżonki i matki, kucharki, piastunki, ozdoby męża i cichej niewolnicy alkowy. Budzi to w dorastającej Nałkowskiej żywiołowy opór, bo już przyswoiła sobie wiedzę o społecznym buncie kobiet, o emancypantkach i sufrażystkach, a zwłaszcza o sukcesach wybitnych pań w nauce i sztuce. Chce wykoleić stereotyp kobiecości, nagiąć go do siebie, zdefiniować na nowo. Chce uciec od przymusu społecznego, mieć swobodę wyboru, chce wydrzeć mężczyźnie władzę - nad jej sytuacją społeczną i nad jej ciałem.
Młodą pisarkę szczególnie interesowały zagadnienia dotyczące wpływu norm społecznych na psychikę kobiet. W roku 1907 Nałkowska wzięła udział w I Zjeździe Kobiet Polskich zorganizowanym w Warszawie z okazji czterdziestolecia pracy literacko‑społecznej Elizy Orzeszkowej, na którym wygłosiła uznany wówczas za skandalizujący referat Uwagi o etycznych zadaniach ruchu kobiecego. Upomniała się o to,co powiedzieć może tylko kobieta i jako kobieta. Stanęła w obronie prawa kobiet do własnej cielesności, wyzwolenia się spod pręgierza społecznych norm i oczekiwań. Mówiła o wykluczeniu kobiet wyzwolonych, mających odwagę żyć tak, jak chcą. Twierdziła, że:
Ecce feminazadaniem ruchu kobiecego w dziedzinie etyki jest [...] wyzwolenie kobiety z kryteriów ustalonych przez mężczyznę. Nie właściwości erotyczne, nie nasz stosunek do mężczyzny winien orzekać o naszej moralności [...]. Jest to przeżytek mijającego już okresu, kiedy całym psychicznym światem kobiety była miłość.Kobiety
Bohaterki pierwszych powieści Zofii Nałkowskiej, zebranych w tomie Kobiety, to realizacje wyobrażeń młodej pisarki dotyczących tego, w jaki sposób kobiety powinny funkcjonować w społeczeństwie. Jak zauważa Hanna Kirchner:
WstępTytułowy temat, wątek odnajdziemy w każdej książce Nałkowskiej jako ideę, obraz i pytanie, wciąż domagające się odpowiedzi. W debiucie jest zarys projektu nowej kobiety - w postaciach i w dyskursie. [...] Wielbiące piękno kobiety Nałkowskiej są zawsze wybitnie inteligentne i samodzielne, przeważnie pracują. Sybarytyzm dobrze sytuowanych mieszczańskich dam oceniany jest krytycznie.
Młodzieńczy idealizm Nałkowskiej, prowokatorki i bojowniczki o prawa kobiet do samostanowienia o sobie, zostaje złagodzony przez życiowe doświadczenia pisarki - przeżycia związane z I wojną światową, problemy finansowe, wreszcie dwa nieudane małżeństwa i pobyt w prowincjonalnym Grodnie, gdzie miała okazję przyglądać się życiu kobiet należących do różnych klas społecznych, ich ekonomicznej zależności od mężczyzn. Trudne doświadczenia męskiej zdrady i odrzucenia sprowokowały pisarkę do kreowania nowego typu bohaterek. Lucyna Marzec pisze o bohaterkach kobiecych w prozie Nałkowskiej z tego okresu:
Wody Zofii Nałkowskiej, ,,Przestrzenie Teorii”W wyobraźni Nałkowskiej kobiety przypominają mieszkanki wód, nieme ryby. Mogą jedynie bezwolnie poddać się prądom, które je noszą, erotycznemu pragnieniu, które nie zna miary, tak jak językowi, którym mówią mężczyźni.
W wydanej w 1935 roku Granicy portrety psychologiczne kobiet zostają pogłębione. Nałkowska prezentuje wiele wcieleń kobiecego losu - od życiowych przykładów socjologicznej sytuacji kobiet po ekonomiczną władzę, którą sprawują nad nimi mężczyźni. Nałkowską interesuje młodzieńczy idealizm, trwanie w codziennej biedzie i poniżeniu, wszelkie próby odwrócenia losu. Młodość i starość swoich bohaterek analizuje zarówno jako stan biologiczny, jak i rolę społeczną. Jak zaznacza Kirchner:
WstępW gęstwinie wątków i tematów Granicy mieści się i ten, który można by nazwać feminizmem głębinowym Nałkowskiej. Takim, który jej młodzieńcze, wyzywające hasło >>Chcemy całego życia!<< napełnił zgołą inną treścią, czerpaną z głębi życiowej praktyki. [...] Pogłębieniem tej książki o człowieku władzy jest opisanie społeczeństwa patriarchalnego i opresji kobiet pod męską władzą.
Słownik
(łac. arbiter - świadek, rozjemca) - samowolny, nieuzasadniony, narzucający swoje zdanie, apodyktyczny
(łac. bibere - pić, nasiąkać) - tu: nielegalnie wydawane ulotki i broszury
(gr. krynismós - cynik) - osoba nieuznająca wartości poważanych w danej grupie i deprecjonująca szanowane przez nią instytucje, sposoby postępowania oraz autorytety; lekceważąca wszelkie zasady i podważająca autorytety
(fr. dégringoler - staczać się) - staczanie się, upadek moralny
osoba piastująca wysoki urząd
(łac. emancipare - oswobodzić, uwolnić) - zwolenniczka, bojowniczka równouprawnienia kobiet
(łac. conformare - upodabniać, ukształtować) - postawa zgody z obowiązującymi normami, wzorami, zasadami, wartościami
(fr. convenance - stosowność, wygoda < łac. conveniens - przystający, przylegający) - ogólnie przyjęta forma i obyczaje towarzyskie
gatunek epicki podlegający w okresie Młodej Polski przede wszystkim takim prądom estetycznym jak impresjonizm i naturalizm.; wpływ naturalizmu objawiał się m.in. w następujących tendencjach: ukazywanie wpływu biologizmu i fizjologii na życie psychiczne bohatera (determinizm), subiektywizacja świata przedstawionego, zastąpienie narracji trzecioosobowej narracją personalną; wpływ impresjonizmu zaznaczał się m.in. poprzez eksponowanie takich kategorii tematycznych jak indywidualizm, miłość oraz sztuka. W powieściach młodopolskich często kontynuowano tendencję do realistycznego ukazywania rzeczywistości społecznej
(gr. pragmatikós - czynny) - postawa polegająca na realistycznej ocenie rzeczywistości i podejmowaniu jedynie takich działań, które gwarantują skuteczność
(łac. provenire - pochodzić od) - pochodzenie
(ang. suffrage - głos wyborczy < łac. suffragium - tabliczka do głosowania, głos) - bojowniczka o prawo wyborcze kobiet
(niem. Schildkröte) - masa rogowa z płytek pancerza kostnego żółwi morskich, używana do wyrobu ozdobnej galanterii oraz do inkrustacji