Rzhqjqc3nBgCj1
Tadeusz Konwicki
Źródło: Michał Józefaciuk, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Tadeusz Konwicki (1926–2015) – polski pisarz, scenarzysta, reżyser filmowy. Lata szkolne spędził w Wilnie, gdzie uczęszczał do Gimnazjum im. Zygmunta Augusta. W 1944 roku zdał konspiracyjną maturę, w latach 1944–1945 był żołnierzem podziemia niepodległościowego, członkiem VIII Oszmiańskiej Brygady Armii Krajowej, walczył także w partyzantce antybolszewickiej. Po zakończeniu II wojny światowej rozpoczął studia polonistyczne najpierw na Uniwersytecie Jagiellońskim, następnie na Uniwersytecie Warszawskim, których ostatecznie nigdy nie ukończył. Konwicki zadebiutował w prasie w roku 1946 jako reporter i rysownik. Publikował recenzje literackie, filmowe, rysunki oraz opowiadania o tematyce wojennej.

Konwickiego generacyjnie zalicza się do pokolenia „pryszczatychpryszczacipryszczatych”. Na przełomie lat 40. i 50. był jednym z czołowych socrealistycznych publicystów, zaangażowanych w budowę nowego ustroju. Później, świadomy gołosłowności głoszonych przez siebie haseł, Konwicki przyjął jednak postawę outsidera i nie związał się z żadną z grup literackich. Do najważniejszych jego dzieł należy zaliczyć: Kronikę wypadków miłosnych, Bohiń, Małą apokalipsę, Kalendarz i klepsydrę, Sennik współczesny, Wniebowstąpienie, Zwierzoczłekoupiora.

Mała apokalipsa Tadeusza Konwickiego to jedna z pierwszych książek pisanych w okresie PRL bez autocenzuryautocenzuraautocenzury, z założenia przeznaczona przez autora do druku w drugim obiegudrugi obieg wydawniczydrugim obiegu. Konwicki nie tylko nawiązuje w niej do wydarzeń poruszających wówczas opinię publiczną, ale także kreśli portret „naszej nędzy współczesnej”Indeks górny 11Indeks górny 1, nie oszczędzając nikogo – ani przedstawicieli władzy, ani działaczy opozycji antykomunistycznej. Źródeł pomysłu powstania powieści należy upatrywać przede wszystkim w specyficznej atmosferze lat siedemdziesiątych. W roku 1974 Edward GierekEdward GierekEdward Gierek, pierwszy sekretarz KC PZPR, odznaczył w Warszawie Krzyżem Wielkim Orderu Virtuti MilitariKrzyż Wielki Orderu Virtuti MilitariKrzyżem Wielkim Orderu Virtuti Militari przywódcę ZSRS, Leonida BreżniewaLeonid BreżniewLeonida Breżniewa.

1

Jesienią 1975 roku pojawiły się pogłoski o planowanych przez polskie władze poprawkach do konstytucji. Zamierzano m.in. wprowadzić zapis o sojuszu z ZSRS oraz o kierowniczej roli partii, powiązać prawa obywateli z obowiązkami. Społeczeństwo, poza nielicznymi wyjątkami, zaakceptowało ten projekt. Protestowała jedynie część intelektualistów, poruszonych zmianami zapowiadającymi odstąpienie nawet od tych pozorów demokracji respektowanych w Polsce Ludowej. Pisanie listów protestacyjnych skierowanych do władz miało wówczas w Polsce już ponad pięćdziesięcioletnią tradycję. Inicjatorami złożonego w 1976 roku w sejmie Memoriału 101Memoriał 101Memoriału 101 byli Wiktor Woroszylski i Jacek BocheńskiJacek Bocheński Jacek Bocheński. Wśród sygnatariuszy znaleźli się natomiast m.in.: Miron Białoszewski, Adam Ważyk, Kazimierz Brandys, Adam Michnik, Jacek Kuroń, Leszek Kołakowski. Memoriał wywołał poruszenie w kręgach władzy, nie odniósł jednak skutku – Sejm PRL zatwierdził zmiany w konstytucji tylko z niewielkimi poprawkami.

Samo podpisanie dokumentu tego typu wiązało się z koniecznością poniesienia szeregu konsekwencji – władze wstrzymywały druk książek niepokornych pisarzy, zabraniały im zagranicznych wyjazdów, wzywały na wielogodzinne przesłuchania. Z drugiej strony niezłożenie podpisu było uznawane przez wielu działaczy opozycjiopozycjaopozycji niemal za zdradę narodowej sprawy. Jak zauważają Anna Bikont i Joanna Szczęsna,  autorki książki Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu:

Anna Bikont, Joanna Szczęsna Nigdy nie byli tacy wolni, czyli o ,,Zapisie” i początkach opozycji demokratycznej

Cała druga połowa lat siedemdziesiątych upłynęła wielu intelektualistom na takiej emocjonalnej huśtawce i roztrząsaniu takich mniej więcej dylematów: dać się ponieść emocjom i chęci przykopania władzy czy robić swoje? ryzykować utratą paszportu czy ostracyzmem środowiska? ratować narodową substancję czy wdawać się w polityczne awantury? dać świadectwo prawdzie czy stchórzyć?

3 Źródło: Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Nigdy nie byli tacy wolni, czyli o ,,Zapisie” i początkach opozycji demokratycznej, [w:] tychże, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Warszawa 2006, s. 405.

Tadeusz Konwicki nie podpisał Memoriału 101, gdyż, jak sam zauważył: nie wierzył w jego powodzenieIndeks górny 22Indeks górny 2.

2

Bohater Małej apokalipsy – porte paroleporte paroleporte parole autora, tłumaczy opozycjoniście Cabanowi - postaci wzorowanej na Jacku Kuroniu:

Tadeusz Konwicki Mała apokalipsa

Przywykłem do innej konspiracji. Takiej, co się nizała przez powstania, Organizację Bojową PPS, aż do AK. Wy zaczęliście od innego pieca. Was stworzył ten reżym. Jesteście wydzieliną tego systemu, żebrem z ciała tej tyranii.

4 Źródło: Tadeusz Konwicki, Mała apokalipsa, Warszawa 2007, s. 102.
RVqpDl3Eai9yd
Patrol Milicji Obywatelskiej
Źródło: Starscream, dostępny w internecie: commons.wikimedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Konwicki dostrzegał już wówczas pewną symetrię pomiędzy władzą a opozycją – państwo prowokowało opozycję, opozycja prowokowała państwo. Ofiarą działań tego typu stała się natomiast najwrażliwsza i najaktywniejsza część społeczeństwa – inteligencja, której wpływ na życie społeczne kraju władza chciała za wszelką cenę zneutralizować. Był to jeden z najważniejszych problemów podjętych przez pisarza w Małej apokalipsie. Adam Michnik, jeden z działaczy opozycji antykomunistycznej, po latach tak mówił o powieści Konwickiego (w artykule Andrzeja Kaczyńskiego):

Andrzej Kaczyński Troszkę sponiewierałem PRL

[...] przeczuł naszą drugą twarz, inne oblicze opozycji demokratycznej, które sami spostrzegliśmy po kilkunastu latach: demagogia. Licytowanie się w nadgorliwości patriotycznej. KoniunkturalnykoniunkturalizmKoniunkturalny wrzask.

5 Źródło: Andrzej Kaczyński, Troszkę sponiewierałem PRL, „Newsweek” 2015, nr 16, s. 27.

Anna Bikont i Joanna Szczęsna uważają, że:

Anna Bikont, Joanna Szczęsna Nigdy nie byli tacy wolni, czyli o ,,Zapisie” i początkach opozycji demokratycznej

[...] to ten ironiczny, zdystansowany stosunek do opozycyjnych działań, w których sam wszak brał udział, pozwolił Konwickiemu napisać powieść, gdzie zaraz na pierwszych stronach odwiedza bohatera dwuosobowa opozycyjna delegacja  i oznajmia, że wybrano go, by podpalił się przed KC w dniu zakończenia zjazdu partii, który apelował o przyłączenie Polski do ZSRR.

6 Źródło: Anna Bikont, Joanna Szczęsna, Nigdy nie byli tacy wolni, czyli o ,,Zapisie” i początkach opozycji demokratycznej, [w:] tychże, Lawina i kamienie. Pisarze wobec komunizmu, Warszawa 2006, s. 416.

Małą apokalipsę przez lata odczytywano według klucza politycznego. Powieść Konwickiego zawładnęła zbiorową wyobraźnią do tego stopnia, że wielu jej czytelników ostatnie lata PRL zaczęło postrzegać przez pryzmat wizji wykreowanej przez pisarza.

Jacek Bocheński
Leonid Breżniew
Edward Gierek

Słownik

autocenzura
autocenzura

(łac. autós – sam + censura – urząd cenzora, sąd krytyka) – kontrolowanie własnych wypowiedzi, publikacji, programów pod względem politycznym bądź obyczajowym

drugi obieg wydawniczy
drugi obieg wydawniczy

produkcja oraz społeczny obieg publikacji, materiałów ikonograficznych, druków użytkowych, które nie zostały dopuszczone do rozpowszechnienia przez cenzurę

gensek
gensek

(ros. генсек (gensek) – skrót od генеральный секретарь – sekretarz generalny) – sekretarz generalny partii komunistycznej

koniunkturalizm
koniunkturalizm

(łac. coniunctura) – postawa polegająca na kierowaniu się w życiu tylko własnym interesem

Krzyż Wielki Orderu Virtuti Militari
Krzyż Wielki Orderu Virtuti Militari

najwyższe polskie oznaczenie bojowe, przyznawane za wybitne zasługi wojenne ustanowione w 1792 roku przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego

Komitet Obrony Robotników (KOR)
Komitet Obrony Robotników (KOR)

polska organizacja opozycyjna, której członkowie sprzeciwiali się polityce władz komunistycznych, niosąc pomoc osobom represjonowanym w wyniku strajków w 1976 roku (przede wszystkim w Radomiu, Ursusie oraz Płocku); działalność KOR‑u opierała się przede wszystkim na organizacji: pomocy finansowej, prawnej oraz lekarskiej i informowaniu opinii publicznej o represjach; wśród założycieli KOR‑u znaleźli się m.in.: Jerzy Andrzejewski, Stanisław Barańczak, Ludwik Cohn, Jacek Kuroń, Edward Lipiński, Antoni Macierewicz

Memoriał 101
Memoriał 101

wystąpienie polskich intelektualistów sprzeciwiających się wprowadzeniu zmian do konstytucji PRL z roku 1952 (chodziło przede wszystkim o wprowadzenie zapisów o przewodniej roli PZPR w państwie oraz trwałym i nierozerwalnym sojuszu z ZSRS). Autorem pierwszego memoriału, określanego mianem „Listu 59”, był Jan Olszewski. Sygnowali go m.in.: Kornel Filipowicz, Stanisław Barańczak, Antoni Słonimski, Zbigniew Herbert, Adam Zagajewski, Wisława Szymborska. Złożenie dokumentu nie wywołało żadnej reakcji komunistycznych władz. Poruszenie w kręgach władzy wywołał dopiero złożony w styczniu 1976 roku Memoriał 101. Nie zmieniono jednak decyzji, nowe zapisy w konstytucji zostały zatwierdzone. Dokument ten stał się symbolem utraty poparcia intelektualistów dla rządu Edwarda Gierka

opozycja
opozycja

(łac. oppositio – przeciw) – przeciwstawianie się komuś lub czemuś; grupa ludzi wewnątrz parlamentu lub poza nim, mająca odmienne niż rząd poglądy i broniąca ich wszelkimi dostępnymi środkami

porte parole
porte parole

(fr. rzecznik, reprezentant) – w literaturze narrator bądź postać wyrażająca punkt widzenia autora

pryszczaci
pryszczaci

termin odnoszący się do grupy młodych literatów‑aktywistów propagujących w literaturze polskiej zasady realizmu socjalistycznego. Do najważniejszych ich postulatów należy zaliczyć: całkowite podporządkowanie literatury interesom władzy, atakowanie jej przeciwników. Wśród twórców określanych mianem „pryszczatych” wymienia się m.in.: Wiktora Woroszylskiego, Andrzeja Brauna, Wisławę Szymborską, Tadeusza Konwickiego, Witolda Wirpszę, Tadeusza Borowskiego. Sam termin miał w pogardliwy sposób nawiązywać do młodego wieku twórców

serwilizm
serwilizm

(łac. servilis - niewolniczy) – bezkrytyczne podporządkowanie się władzy

Aniela Steinsbergowa
Jan Zieja
Mieczysław Rakowski