Człowiek w filozofii presokratejskiej

Filozofia przyrody próbowała wyjaśnić istnienie świata: szukała pierwszej zasady, z której można by wywieść całą rzeczywistość, i odpowiedzi na pytanie, co jest prawdziwym bytem. Przedmiotem jej dociekań była natura i kosmos, a nie człowiek i zagadnienia bezpośrednio z nim związane.

To, że filozofowie przed Sokratesem nie uprawiali filozofii moralnej, nie znaczy, iż nie interesował ich w ogóle człowiek. Ślady antropologicznych i etycznych poszukiwań znajdujemy w ich słynnych sentencjach. Oto niektóre z nich:

Kim byli sofiści?

Zwrotu ku filozofii człowieka dokonali dopiero sofiści: skoncentrowali swe zainteresowania wyłącznie na sprawach dotyczących ludzi, zyskując sobie miano pierwszych humanistów w dziejach starożytnej myśli. Kim byli i czym się zajmowali?

RvUl4hFAaBjL91

Obraz przedstawia trzech młodych mężczyzn w szesnastowiecznych strojach dworskich. Na głowach mają kapelusze z piórami. Dwóch z nich gra ze sobą w karty, a trzeci mężczyzna przygląda się tej sytuacji. Za plecami trzyma ukryte dwie karty. Na stole leżą karty oraz znajduje się drewniane pudełko.

Sofiści (gr. sofia – mądrość) działali w Grecji, głównie w Atenach, w V i IV w. p.n.e. i znali się niemal na wszystkim, co stanowiło przedmiot ówczesnej wiedzy. Zasłynęli nie tylko jako świetni mówcy i pisarze, lecz przede wszystkim jako wędrowni nauczyciele. Pierwszymi sofistami byli Protagoras z Abdery, Gorgiasz, Prodikos z Keos.

Jednak wraz z pojawieniem się sofistów termin ten stopniowo zaczął zmieniać dawny sens. Sofiści już w starożytności niejednokrotnie byli postrzegani w negatywny sposób. Zwalczał ich Platon, niechętnie się do nich odnosił również Arystoteles. Platon poświęcił sofistom dialog, w którym znajdujemy takie oto wypowiedzi na ich temat:

Natomiast Arystoteles utrzymywał:

R1HUTUdnNSsAZ1

Obraz przedstawia scenę rodzajową. Na dworze pod drzewem znajdują się czterej mężczyźni. Jeden z nich stoi. Jest nieco pochylony. Ręce ma wyciągnięte do przodu, odwrócone wewnętrzną częścią dłoni ku górze. Mężczyzna jest ubrany w długą szatę. Na głowie ma kaptur. Mężczyźnie przysłuchuje się trzech innych mężczyzn. Siedzą. Patrzą na mówiącego. Jeden z nich związuje ze sobą drewniane patyki.

Jak widać z powyższych cytatów, sofistom przede wszystkim zarzucano nauczanie fałszywej mądrości oraz uprawianie nauki dla zysku. Na pierwszy zarzut zasłużyli głównie tym, że ucząc sztuki wymowy, uczyli nie drogi do poznania prawdy, lecz sposobów przekonywania, dzięki którym można było w dyspucie pokonać przeciwnika. Co więcej, twierdzili, że bezwzględnej prawdy osiągnąć nie można, a słowa nie odpowiadają realnym rzeczom. W rezultacie więc słowo u sofistów zyskało pełną niezależność: skoro nie odzwierciedla prawdy, może służyć do wykazania wszystkiego. I tak Arystoteles zarzucił Protagorasowi, że nauczał, jak słabszy argument czynić silniejszym.
Owszem, zerwanie związku słowa i prawdy czyniło sofistykę podatną na skrajne oszustwa.

Łatwo da się to zauważyć w późniejszej sofistyce, gdzie powszechnie stosowano podstępne i zwodnicze sposoby rozumowania, tzw. sofizmatysofizmatsofizmaty, które choć wyglądały na poprawny wywód logiczny, zawierały w sobie utajone błędy. Jednak bez względu na wszelkie zarzuty, jakie można stawiać nauce sofistów, trzeba przyznać, że rozwijając sztukę przekonywania, zaspokajali oni potrzeby rodzącej się demokracji. Umiejętność biegłego prowadzenia dyskusji, zbijania argumentów i sprawnego formułowania sądów – wszystko to było przydatne obywatelom demokratycznego państwa: ich sukces w sprawach publicznych w dużym stopniu zależał od skuteczności, z jaką umieli przekonać innych o słuszności swego zdania.

RbpXSTy0gWAhA

Obraz przedstawia antyczną scenę rodzajową. W pałacowej sali znajduje się grupa ludzi. Na samym środku pomieszczenia stoi starszy mężczyzna w todze. Lewą rękę ma wyciągniętą ku górze, jakby wygłaszał jakąś mowę. Obok starca stoi młodszy mężczyzna. Słucha starca z uwagą. Podobnie inni mężczyźni, którzy znajdują się w pomieszczeniu.

Jak sofiści rozumieli cnotę?

Jak już wspomnieliśmy, sofiści pojawili się w Grecji, gdy zaczynała się tam rozwijać demokracja. Ich nauka miała demokratyczny wydźwięk i służyła potrzebom nowego ustroju. Dzięki nauczaniu sofistów nastąpiła m.in. demokratyzacja pojęcia cnoty.

Tradycyjnie uważano, że cnotliwym, prawym obywatelem może być tylko ktoś szlachetnie urodzony. Tymczasem dla ateńskich nauczycieli cnota (gr. areté) nie była ściśle związana z arystokratycznym pochodzeniem: oznaczała sprawność w kierowaniu sprawami prywatnymi i publicznymi, biegłość w czynach i słowach. Areté była czymś, czego można się nauczyć i co każdy może zdobyć własnym wysiłkiem. Przy takim założeniu sofiści nie mogli poprzestać na uprawianiu nauki: dzielili się swą mądrością z innymi, stając się wychowawcami obywateli, których przygotowywali do życia publicznego. To właśnie wraz z nimi powstaje zachodnia idea wychowania opartego na wiedzy.

Sofiści w ramach swego programu kształcenia uczyli umiejętności skutecznego przekonywania innych. Była to umiejętność ściśle związana z polityką i stanowiła ważny element wykształcenia każdego, kto chciał rządzić państwem. Oprócz tego nauczali etyki, polityki, religii, czyli tych dziedzin wiedzy, które dziś moglibyśmy zaliczyć do nauk humanistycznych. Dzięki niezależności myślenia i krytycznej postawie wobec tradycji sofiści zyskali sobie miano „greckich oświeceniowców”.

Protagoras z Abdery

Protagoras z Abdery (V w. p.n.e.) był najbardziej znanym spośród sofistów. Platon poświęcił mu osobny dialog, który zatytułował jego imieniem. Zgodnie z obyczajem sofistów Protagoras dużo podróżował. Był częstym gościem Aten, gdzie odniósł wiele publicznych sukcesów. Cenił go bardzo przywódca ateńskiej demokracji – Perykles.

Najważniejszą tezą głoszoną przez Protagorasa było stwierdzenie:

Zdanie to wskazuje, że nie ma jakiegoś jednego, niezachwianego kryterium, które by pozwoliło odróżnić rzeczy istniejące od nieistniejących, prawdę od fałszu. Istnieje natomiast kryterium względne – jest nim człowiek i to konkretny, jednostkowy człowiek, który w zależności od tego, jak postrzega świat, ustala, czy fakty istnieją i jakie one są. Sokrates w dialogu z Teajtetem przytacza sentencję Protagorasa:

i śledząc konsekwencje takiego rozumowania, pyta:

Teza „człowiek miarą rzeczy” jest podstawową zasadą relatywizmu poznawczegorelatywizm poznawczyrelatywizmu poznawczego. Skoro nie istnieją bezwzględne wartości moralne, jak np. absolutne dobro, to miernikiem postępowania ludzkiego staje się użyteczność. Tak więc relatywizm poznawczy łączył się u Protagorasa z utylitaryzmemutylitaryzmutylitaryzmem.

Co do istnienia i istoty bogów Protagoras zajął stanowisko sceptyczne i uważał, że nie jesteśmy w stanie wypowiadać się na ten temat w wiarygodny sposób. Był agnostykiem, tzn. nie przeczył temu, że bogowie istnieją, lecz temu, że można ich poznać. Twierdził:

Podobno za takie przekonania Protagorasa wypędzono z Aten, a jego książki spalono.

Słownik