Przeczytaj
Rosja na początku XX wieku
W XIX w., a zwłaszcza w jego drugiej połowie, Rosja poszerzyła granice poprzez podbój Azji Środkowej oraz w wyniku opanowania ziem nad Oceanem Spokojnym, w rejonie rzeki Amur. Kolejnym krokiem było rozpoczęcie działań pozwalających na kontrolę należącej do Chin MandżuriiMandżurii oraz marsz w kierunku Dalekiego Wschodu.
Kondycja wewnętrzna cesarstwa nie prezentowała się jednak dobrze. Sytuacja robotników i chłopów, którzy na przełomie XIX i XX w. stanowili najliczniejszą grupę społeczną w Rosji, była o wiele cięższa niż w pozostałych krajach Europy. Wprawdzie rozwój gospodarki przyspieszył w drugiej połowie XIX w., lecz nie wpłynęło to na polepszenie losu pracowników. Żyli oni w tragicznych warunkach, których poprawa nie leżała w obszarze zainteresowań ani przedsiębiorców, ani władzy. Car nie myślał też o przyznaniu robotnikom i chłopom pełni praw obywatelskich. Wszystko to powodowało, że rewolucyjnerewolucyjne hasła nawołujące do zdecydowanych zmian padały na podatny grunt. Przeciwnicy cara wywodzący się ze środowisk socjalistycznych przystąpili do aktywnych działań. Zaczęło dochodzić do zamachów na rządzących. Rewolucyjnych aktywistów prześladowano, skazywano na zsyłki i więzienie, zapadały również kary śmierci.
O sytuacji, w jakiej znajdowało się wówczas państwo Mikołaja IIMikołaja II, pisał historyk Janusz Pajewski:
Historia powszechna 1871–1918Rosyjska klasa robotnicza chwyciła wówczas za oręż najsilniejszy, którym w danej chwili mogła dysponować – wszczęła wielką akcję strajkową. 1 maja 1900 r. robotnicy w wielkiej manifestacji w Charkowie żądali 8‑godzinnego dnia pracy i swobód politycznych. W 1901 r. strajki w Petersburgu, Moskwie, Jekaterynosławiu, Tyflisie wykazywały prężność i rewolucyjną energię proletariatu rosyjskiego. W lipcu i sierpniu 1902 r. strajki w ośrodkach przemysłowych Ukrainy i Kaukazu doprowadziły do strajku powszechnego, w którym wzięło udział około 200 tys. robotników. W Kijowie, Jekaterynosławiu, Odessie, Mikołajowie, Batumi doszło do licznych starć demonstrantów z wojskiem i policją. Walka robotników przeciwko społecznemu ustrojowi caratu ożywiła ruch chłopski, głównie na Ukrainie.
Źródło: Janusz Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 2003, s. 246–247.
II Zjazd Socjalistycznej Partii Robotniczej Rosji – mienszewicy i bolszewicy
Znacznie wzrosła popularność myśli marksistowskiej. Nauka Marksa i Engelsa oraz ich zapowiedź niechybnej rewolucji obalającej dotychczasowe stosunki społeczne była atrakcyjna nie tylko dla robotników. Także inteligencja, rozczarowana dotychczasową działalnością przeciwników cara, poszukiwała nowych rozwiązań, które przyniosłyby zmianę. Marksiści jawili się jako nowocześni i oświeceni bojownicy o lepsze warunki życia. Propagowali hasła wolności, równości, uprzemysłowienia oraz pokojowe metody walki. Inteligencja przyjmowała te hasła, ale jednocześnie niechętnie odnosiła się do stosowania praktyk terrorystycznych.
Dnia 13 marca 1898 r., podczas zjazdu w Mińsku, utworzona została Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji, której głównymi liderami byli Gieorgij Plechanow i Włodzimierz Lenin.
Partia działała na terytorium Rosji oraz dzięki oddziałom emigracyjnym poza jej granicami. W Lipsku (Niemcy) w 1900 r. powstało ważne dla SPRR pismo „Iskra”, którego pierwszym redaktorem został Lenin. Periodyk ukazywał się do 1905 r. m.in. w Niemczech, Szwajcarii oraz jako nielegalne podziemne pismo w Rosji.
Podczas II Zjazdu SPRR doszło do rozłamu wśród rosyjskich marksistów. Kongres odbywał się między 17 lipca a 10 sierpnia 1903 roku. Do 24 lipca obrady miały miejsce w Brukseli, ale belgijska policja zmusiła delegatów do opuszczenia kraju. Partia przeniosła swoje spotkania do Londynu. W trakcie obrad, w wyniku sporu między Julijem Martowem a Włodzimierzem Leninem, powstały dwie główne frakcje SPRR: mienszewicymienszewicy („będący w mniejszości”) i bolszewicybolszewicy („będący w większości”). Martow chciał, żeby każdy, kto popiera rewolucję, mógł zostać członkiem partii. Lenin natomiast widział partię jako organizację spiskową i awangardową. Bolszewik miał być konspiratorem i agitatorem.
Wojna rosyjsko‑japońska. Uwertura do rewolucji
Główną przyczyną konfliktu, który toczył się między Rosją i Japonią była rywalizacja o Mandżurię. Dwór carski podchodził do starcia z Japonią lekceważąco, nazywając je „małą zwycięską wojenką”. Mikołaj II przewidywał szybkie zwycięstwo małym kosztem i przy znikomym wysiłku militarnym. Sukces miał umocnić jego pozycję, wpłynąć na posłuszeństwo poddanych a tym samym ułatwić proces rozwiązywania problemów wewnętrznych kraju. Rosja, dążąc do konfrontacji, rozbudowywała bazę wojskową ulokowaną w Port Artur, co wzbudziło w Japonii gotowość do podjęcia działań militarnych ,a także czujność jej sojusznika‑Wielkiej Brytanii.
Dnia 8 lutego 1904 r. Japonia zaatakowała flotę rosyjską w Port Artur. Rozpoczęło się oblężenie oraz wojna, której przebieg był zarówno dla Rosjan, jak i całego świata sporym zaskoczeniem. Do pomocy zaatakowanym ruszyła rosyjska marynarka stacjonująca na Bałtyku. Akcja została opóźniona przez brak zgody Brytyjczyków na udostępnienie Kanału Sueskiego. Rosjanie musieli opłynąć więc Afrykę, aby dotrzeć do celu, co nastąpiło z opóźnieniem.
Nadzieje na wygraną wojnę skończyły się dla Rosjan 27 maja 1905 r. po klęsce pod Cuszimą. Tego dnia flota bałtycka Rosji została unicestwiona przez Japończyków (po bitwie do Władywostoku dotarł jeden krążownik i dwa torpedowce). Profesor Rotem Kowner w „Historycznym słowniku wojny rosyjsko‑japońskiej” podaje, iż podczas bitwy zginęło 4500‑5000 carskich marynarzy a ponad 6000 dostało się do niewoli. Straty Japończyków to 115 zabitych i 552 rannych. Porażka ta była jedną z najbardziej znaczących przegranych w historii potyczek morskich. Odpowiedzialność za nią ponosił głównodowodzący, admirał Zinowij Rożestwienski. Rosyjskie trudności na froncie wynikały ze słabości dowodzenia oraz niewydolnego wojska. Niepowodzenia na Dalekim Wschodzie demaskowały słaby stan rosyjskiego systemu politycznego. Rozmowy pokojowe prowadzono w USA. Ich efektem było podpisanie we wrześniu 1905 r. traktatu w Portsmouth, na mocy którego Mandżuria została zdemilitaryzowana, a Japonia uzyskała Port Artur oraz swobodę działań na terytorium Korei.
O klęsce Mikołaja II pisze Janusz Pajewski:
Historia powszechna 1871–1918Wojna przyniosła pasmo klęsk, narodowi rosyjskiemu – straty i cierpienia. Pod wrażeniem wieści napływających z Mandżurii powiększył się przedział między rządzącymi i rządzonymi. Konieczność wysyłania na front znacznych sił zbrojnych osłabiła garnizony wojskowe w cesarstwie i zmniejszyła siłę oporu caratu. Ceny podniosły się o 20 do 40%, a dochody ludności pracującej nie mogły, rzecz zrozumiała, podążyć za tym wzrostem.
Źródło: Janusz Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 2003, s. 247.
Wybuch rewolucji i „krwawa niedziela”
Dążenie do zmian w państwie Mikołaja II nie było tylko w interesie robotników. Janusz Pajewski zaznacza:
Historia powszechna 1871–1918W masach ludowych rosło wrzenie. Pośród klas posiadających coraz wyraźniej gruntowało się przekonanie, że zmurszały carat nie jest w możności ochronić Rosję przed wrogiem zewnętrznym, a ustroju kapitalistycznego przed rewolucją. Stąd płynęły żądania reform, które by nie zmieniając w niczym istoty ustroju cesarstwa usprawniły w pewnej mierze jego machinę, burżuazji zaś umożliwiły pewien wpływ na bieg spraw politycznych. Za zgodą rządu zjechali się w listopadzie 1904 r. w Petersburgu przedstawiciele ziemstw, czyli samorządu terytorialnego, na „prywatną naradę” i jednomyślnie uchwalili prosić władze o reformę administracji i wymiaru sprawiedliwości, w szczególności o zapewnienie wolności sumienia i zrzeszania. Ponadto większość delegatów domagała się utworzenia parlamentu władzą ustawodawczą i prawą kontroli działań rządu. Ukazem z 25 grudnia 1904 r. „O zamiarach udoskonalenia porządku państwowego” car zapowiedział reformy administracji; o wprowadzeniu parlamentu nie chciano na dworze słyszeć, pomimo że nawet niektórzy dygnitarze państwowi, jak minister spraw wewnętrznych książę Światopołk‑Mirski uważali, iż zachowanie dotychczasowego systemu absolutystycznego prowadzi do rewolucji.
Źródło: Janusz Pajewski, Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 2003, s. 247.
Carskie zapowiedzi nie robiły już na nikim specjalnego wrażenia. Nie powstrzymały też narastającego od dawna rewolucyjnego wrzenia. Rozdźwięk pomiędzy bogacącą się na rozwoju gospodarczym burżuazją i posiadaczami ziemskimi a masami robotników oraz biedną ludnością wiejską potęgował tylko nadzieje na radykalne zmiany. Chłopi żądali własności ziemi, robotnicy – poprawy warunków życia i pracy, burżuazja – nadania konstytucji, żołnierze – zwiększenia żołdu. Wszystkim zależało na zalegalizowaniu partii politycznych, wolności prasy i samorządów z realnymi uprawnieniami. Mniejszości narodowe pozostające na terenach rządzonych przez Rosję domagały się autonomii lub niepodległości.
W połowie stycznia 1905 r. w Petersburgu praktycznie we wszystkich zakładach od pracy odstąpiło ponad 150 tys. robotników. Domagano się ośmiogodzinnego dnia pracy bez obniżania wynagrodzenia oraz zwolnienia więźniów politycznych.
22 stycznia 1905 r. w ówczesnej stolicy Rosji odbyła się ponad 100‑tysięczna pokojowa manifestacja pod przewodnictwem duchownego Gieorgija Gapona. Car nie zjawił się przed demonstrantami, podjął natomiast decyzję o pacyfikacjipacyfikacji – wojsko otworzyło ogień do robotników. Wydarzenie to przeszło do historii jako „krwawa niedziela”.
Wydarzenia w stolicy spowodowały wybuch rewolucyjnej fali, która ogarnęła ośrodki przemysłowe w całym kraju. Do protestów przyłączali się mieszkańcy wiosek. Walki między manifestantami a żołnierzami trwały czasami cały dzień. Do końca stycznia 1905 r. strajkowało ponad 400 tys. proletariuszy. W marcu zamknięto wszystkie uczelnie w Rosji. Działania protestacyjne podjęły również zakłady położone na terenie Królestwa Polskiego. W fabrykach władzę przejmowały Rady Delegatów Robotniczych.
Bunt podnosili także żołnierze, zwłaszcza po podpisaniu kompromitującego układu pokojowego po wojnie z Japonią, gdy władzę w wojsku zaczęły przejmować Rady Delegatów Żołnierskich. W październiku doszło do strajku powszechnego pod hasłem „Precz z absolutyzmem”.
Zmiany, zmiany, zmiany?
Dopiero po eskalacji rozruchów, strajku powszechnym i przyłączeniu się do protestujących wojska car, skompromitowany w dodatku klęską wojenną na Dalekim Wschodzie, zdecydował się na konkretne działania. 30 października 1905 r. wydał manifest konstytucyjny, w którym obiecał poszanowanie podstawowych wolności obywateli, zezwalał na działalność partii politycznych i tworzenie organizacji. Powołał także parlament oraz rząd z premierem na czele.
Parlament Imperium Rosyjskiego składał się z dwóch izb. Izbę wyższą tworzyła powołana przez cara Rada Państwa. Izbę niższą parlamentu stanowiła natomiast Duma PaństwowaDuma Państwowa, pochodząca z wyborów. Pierwsza Duma przetrwała zaledwie 2 miesiące. Już w lipcu 1906 r. car, niezadowolony z jej składu, przedterminowo nakazał rozwiązanie izby. Druga Duma została wybrana w 1907 r. Większość stanowili radykałowie, co spowodowało, że również została rozwiązana przez monarchę. Trzecią Dumę wybrano na podstawie zmienionej ordynacji w tym samym roku. Przewagę w niej mieli zwolennicy cara, więc przetrwała pięć lat.
Od 1906 r. urząd premiera Rosji sprawował Piotr Stołypin, który prowadził politykę sprzeczną z wcześniejszymi obietnicami. Wzmocnił cenzus majątkowy, co ograniczyło prawo do głosowania mniej zamożnym obywatelom. Premier skutecznie tłumił echa rewolucji, wprowadzając surowe represje wobec opozycji. Dokonał też jednak ważnych zmian. Pod jego kontrolą przeprowadzono reformę agrarną znoszącą wspólnoty gminne, w wyniku której wytworzyła się warstwa zamożnego chłopstwa, tzw. kułakówkułaków. Uznał zapowiadaną wolność do zrzeszeń, a także wprowadził reformy w szkolnictwie i w wojsku. Nie wszystkim jednak wystarczały i odpowiadały zmiany wprowadzane w kraju. Stołypin został zamordowany przez działacza rewolucyjnych socjalistów, Dymitra Bogrowa, w 1911 roku. Zapowiadało to wybuch kolejnej rewolucji.
Rewolucja w Królestwie Polskim
W rozwoju wydarzeń w Rosji mieszkańcy Królestwa Polskiego oraz Ziem Zabranych upatrywali szansy na odzyskanie niepodległości. Od lata 1904 r. w Warszawie, stolicy Królestwa, organizowano demonstracje. Nastroje antyrosyjskie nasiliły się szczególnie po wybuchu konfliktu z Japonią, który spowodował kryzys ekonomiczny skutkujący utratą przez polskie zakłady produkcyjne części odbiorców. Pracę straciło ok. 100 tys. robotników, a ok. 250 tys. obniżono pensję. 13 listopada 1904 r. odbyła się na warszawskim placu Grzybowskim akcja protestacyjna przeciwko wojnie i poborowi do armii carskiej. Na jej czele stał działacz Organizacji Bojowej PPS Stefan Okrzeja. 28 stycznia 1905 r. w odpowiedzi na wydarzenia w Petersburgu wybuchł strajk w Warszawie, a następnie w innych miastach – fala objęła cały zabór rosyjski. Strajkujących wspierała młodzież szkolna, domagając się powszechnej, równej edukacji oraz zniesienia dyskryminacji ze względu na pochodzenie i wyznanie. 1 maja 1905 r. doszło do krwawych starć w przemysłowych miastach Królestwa, m.in. w Częstochowie, Radomiu, Sosnowcu. W czerwcu powstanie zorganizowali robotnicy z Łodzi. Równolegle do wydarzeń w Rosji w październiku przeprowadzono strajk generalny w całym Kraju NadwiślańskimKraju Nadwiślańskim.
Wydarzenia w zaborze rosyjskim zwróciły uwagę Polaków w pozostałych zaborach, lecz nie przyniosły wystąpień robotniczych. W Galicji uliczne manifestacje zakończyły się w 1907 r. wraz z uchwaleniem powszechnego prawa wyborczego do parlamentu w Wiedniu. W zaborze pruskim natomiast brutalnie stłumiono strajk szkolny – młodzież żądała tam prawa nauczania religii w języku polskim.
Na początku XX w. rozwój przemysłu Królestwa zahamowany został między innymi ogólnoświatowym kryzysem gospodarczym w latach 1900-1903 oraz wybuchem wojny rosyjsko-japońskiej. Mimo to wciąż rosła liczba robotników potrzebnych do pracy w hutach, kopalniach, fabrykach i innych zakładach przemysłowych. Zmniejszała się liczebność niewielkich pracowni i fabryk. Coraz częściej powstawały za to ogromne przedsiębiorstwa zatrudniające do 1000 osób. Wpływało to na ruchliwość robotników w kierunku miejscowości dających możliwość pracy. Wyjaśnij jaki związek z nastrojami klasy robotniczej oraz jej rewolucyjną aktywnością, miał proces koncentracji proletariatu w miastach, będących ośrodkami przemysłowym.
Polskie środowiska polityczne wobec rewolucji
Rewolucja przyczyniła się do wyłonienia spośród polskich środowisk niepodległościowych głównych, trwałych nurtów, z których dwa (endecjaendecja i PPSPPS) przez następne kilkadziesiąt lat zdominowały polską myśl i polskie życie polityczne.
Przedstawiciele drugiego środowiska – socjaliści.
Po prawej: Józef Ostrowski, przewodniczący Konserwatywnego Stronnictwa Polityki Realnej. Stronnictwo skupiało działaczy, którzy obawiali się rewolucji, popierali ścisłą współpracę z Rosją i utrzymanie panujących stosunków społecznych. Swoimi zachowawczymi działaniami chcieli wpłynąć na poszerzenie swobód narodowych, religijnych i językowych oraz dążyli do uzyskania autonomii przez Królestwo Polskie. Które z tych ugrupowań miało największy wpływ na odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r.?
Co rewolucja dała Polakom?
Rewolucja przyniosła szereg zmian na ziemiach polskich pod zaborem rosyjskim. Październikowe ustępstwa cara objęły również ziemie Królestwa Polskiego. Ograniczono cenzurę, wprowadzono wolność wyznania i dopuszczono używanie języka polskiego w szkołach oraz urzędach gminnych, stworzono system ochrony pracowniczej. Organizacje polityczne i społeczne, a także związki zawodowe mogły legalnie funkcjonować. Pojawiła się możliwość tworzenia polskich instytucji, np. prywatnych szkół. Polacy uzyskali swoje 36‑osobowe przedstawicielstwo w Dumie Państwowej w ramach Koła Polskiego, ale zasiadali w nim prorosyjscy endecy.
Wywalczone zmiany, podobnie jak w Rosji, stopniowo zaczęto anulować w latach 1906–1907. Na ziemiach polskich przejawiało się to m.in. ograniczaniem, pod presją właścicieli fabryk, praw pracowniczych. Szczególnie znamienne wydarzenia z tym związane miały miejsce w Łodzi. W tamtejszych zakładach doszło do lokautulokautu (strajk fabrykantów), który trwał od grudnia 1906 do końca marca 1907 r. Kryzysowa sytuacja spowodowała radykalne pogorszenie się warunków życia ok. 100 tys. pracowników.
Słownik
parlament w Rosji w latach 1906–1917, powołany na podstawie manifestu carskiego z 30 października 1905 r.; zależały od niej sprawy ustawodawcze, budżetowe, pożyczki, uchwalone ustawy musiały być przyjęte przez Radę Państwa
w latach 1903–1912 frakcja Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, która na II Zjeździe tej partii w 1903 r. uznała się za większościową, a swoich przeciwników nazwała mienszewikami; głównym przywódcą frakcji był Włodzimierz Lenin; popularność i poparcie społeczne zyskali podczas rewolucji w latach 1905–1907, głosili hasła republiki demokratycznej pod przywództwem proletariatu, dążyli do wzniecenia powstania zbrojnego przeciw samowładztwu carskiemu; po rewolucji w Rosji w 1917 r. i przystąpieniu do wdrażania porządków komunistycznych utworzyli Rosyjską Partię Komunistyczną (bolszewików)
Narodowa Demokracja; ruch polityczny o ideologii nacjonalistycznej, działający w trzech zaborach od końca XIX w., którego bazę stanowiła utworzona w 1893 r. z inicjatywy Romana Dmowskiego tajna organizacja – Liga Narodowa. Program endecji zakładał m.in. rozbudzenie i wzmocnienie wśród Polaków świadomości narodowej, pragmatyzm i wykorzystanie istniejących możliwości prawnych do stworzenia w państwach zaborczych powszechnej organizacji skupiającej Polaków.
półoficjalna nazwa Królestwa Polskiego używana po klęsce powstania styczniowego i zniesieniu przez władze Imperium Rosyjskiego jego autonomii; nazwa nigdy nie zastąpiła całkowicie określenia Królestwo Polskie, lecz była stosowana obok niego; w języku polskim funkcjonowała również nazwa Kraj Przywiślański, będąca kalką z języka rosyjskiego – Priwislinskij kraj
(ros.) zamożne chłopstwo; chłopi zatrudniający robotników do pracy
(ang. lockout) stałe lub czasowe zamknięcie całości lub części zakładu pracy i niedopuszczenie pracowników do pracy; lokaut może być zastosowany w odpowiedzi na strajk lub celem jego zapobieżenia oraz w okresach kryzysu
kraina na północnym wschodzie Chin; Rosja i Japonia rywalizowały o ten teren w czasach kryzysu Chin na początku XX w.; po wojnie w latach 1904–1905 Mandżuria znalazła się pod wpływami Japonii, po II wojnie światowej trafiła w obręb Chińskiej Republiki Ludowej
odłam rosyjskiej socjaldemokracji; druga grupa (obok bolszewików) powstała po rozłamie partii w 1903 roku; w języku rosyjskim określenie mienszewicy to „będący w mniejszości”. Byli oni przeciwni rewolucyjnym planom Włodzimierza Lenina i w 1917 r. założyli odrębną partię polityczną. Po przejęciu władzy przez Lenina została ona zdelegalizowana a jej działaczy zmuszono do emigracji
(łac. pacificatio) tłumienie buntu, powstania, strajku przy użyciu sił zbrojnych
polska partia polityczna o charakterze niepodległościowym, socjalistycznym i pracowniczym (klasyfikowana w grupie partii lewicowych), założona w listopadzie 1892 podczas tzw. zjazdu paryskiego jako Związek Zagraniczny Socjalistów Polskich, jedna z najważniejszych w Polsce sił politycznych aż do 1948.
szybkie, gwałtowne, znaczące zmiany, które zachodzą w stosunkowo krótkim okresie; ze względu na obszar funkcjonowania państwa wyróżnić można np. rewolucję ustrojową, obyczajową, przemysłową, naukową, techniczną
Słowa kluczowe
Rosja, Mikołaj II, autorytaryzm, kryzys, wojna, robotnicy, rewolucja, manifest konstytucyjny, reformy, ziemie polskie pod zaborami, Polacy pod zaborami
Bibliografia
Pajewski J., Historia powszechna 1871–1918, Warszawa 2001.
Chwalba A., Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001.
Sobczak J., Mikołaj II. Ostatni car Rosji, Warszawa 2003.
Blecharczyk K., Rocznica Października: skąd się wzięli bolszewicy?, Nowa Europa Wschodnia, http://www.new.org.pl/, tekst z 6.11.2019.