Przeczytaj
Życie i twórczość Augustyna
Augustyn Aureliusz (Augustyn z Hippony; 354–430) – teologteolog, filozof, pisarz chrześcijański, uznany za świętego przez Kościół katolicki i Cerkiew prawosławną. Urodził się i sporą część życia spędził w północnej Afryce stanowiącej wówczas część imperium rzymskiego, choć podróżował także po Europie. Gruntownie wykształcony, pracował jako nauczyciel retoryki. Długo pozostawał pod religijnymreligijnym wpływem manichejczykówmanichejczyków, by już jako dojrzały człowiek przyjąć chrześcijaństwo, którego stał się propagatorem. Jego pisma to jeden z najważniejszych wykładów myśli chrześcijańskiej. Augustyn uporządkował wiele terminów i twierdzeń, szczególnie dotyczących Trójcy Świętej, łaski bożej, duszy nieśmiertelnej, grzechu pierworodnego, wolnej woli, państwa bożego czy sądu ostatecznego. Pod koniec życia pełnił funkcję biskupa Hippony w północnej Afryce (dziś Algieria). Należał do grona najważniejszych Ojców Kościoła, czyli myślicieli pierwszej fazy rozwoju chrześcijaństwa, w której formowały się jego dogmaty – twierdzenia uznane później przez Kościół za niepodważalne. Fazę tę określa się mianem patrystykipatrystyki. Augustyn był autorem m.in. następujących dzieł:
Soliloquia – poświęcone zrozumieniu człowieka jako istoty duchowej, obdarzonej nieśmiertelną duszą,
Wyznania – dzieło na poły literackie, rodzaj filozoficznej i teologicznej autobiografiiautobiografii,
O Trójcy – traktat teologiczny rozważający najważniejsze kwestie dotyczące Boga chrześcijańskiego,
O państwie bożym – wykład poglądów eschatologicznych (dotyczących pośmiertnych losów człowieka) i historiozoficznych (dotyczących sensu dziejów).
Poglądy manichejczyków
Dojrzała, chrześcijańska twórczość Augustyna jest w pewnej części polemiką z poglądami Maniego (Manesa, 216–276) i jego uczniów, manichejczyków. Manicheizm stanowił ważny, bliski chrześcijaństwu nurt religijny na Bliskim Wschodzie pierwszych wieków naszej ery. W wyniku podjętej przez Augustyna dyskusji z tymi poglądami, zostały one uznane przez Kościół za błędne i odrzucone przez chrześcijaństwo.
Podstawową tezą manicheizmu było twierdzenie, iż świat składa się z dwu pierwiastków – zła i dobra, którymi przysługuje wieczne i niezniszczalne, równorzędne istnienie. Toczą one ze sobą stałą walkę – ich personifikacjamipersonifikacjami są Bóg i Szatan. Natura świata jest zatem dualnadualna (dwoista) – świat składa się z ducha i materii. Duch jest etycznie dobry, materia – zła. Walka dobra ze złem toczy się także w człowieku, który również ma charakter duchowo‑materialny. Manichejczycy twierdzili, że celem życia człowieka jest wyzwolenie duszy z więzów materii (przedstawiali je jako wychodzenie duszy z ciemności na światło).
Poglądy Ojców Kościoła
Św. Augustyn należy do grona największych autorytetów wczesnego chrześcijaństwa. Został zaliczony do nielicznej grupy tzw. Doktorów Kościoła, czyli osób, które wniosły najbardziej znaczący wkład w myśl teologiczną i filozoficzną chrześcijaństwa. W pierwszych wiekach naszej ery głównym problemem chrześcijaństwa był stosunek do greckiej tradycji filozoficznej. Spór toczył się pomiędzy zwolennikami odcięcia się od tej tradycji i zbudowania myśli chrześcijańskiej w oparciu jedynie o Ewangelie a myślicielami uznającymi wartość filozofii greckiej. Był to zarazem spór zwolenników religii opartej tylko na wierze oraz filozofów, którzy dostrzegali konieczność stworzenia racjonalnego uzasadnienia dla wiary. Największym zwolennikiem odrzucenia greckiej tradycji filozoficznej i możliwości uzgodnienia wiary z rozumem był Tertulian (155–220), autor słynnej formuły Credo quia absurdum est
(łac. Wierzę, ponieważ to, w co wierzę, jest niezgodne z rozumem
). Pisał on także: Nam [chrześcijanom] nie jest potrzebna ciekawość po Chrystusie i badanie po Ewangelii
. W sporze tym ostatnie słowo miał jednak Augustyn, który twierdził: Credo quia intelligam
(łac. Wierzę, by zrozumieć
).
Poglądy Augustyna
Poglądy teologiczne Augustyna są charakterystyczne dla epoki wczesnego chrześcijaństwa, ale na trwałe wrosły w doktrynę chrześcijaństwa i ukształtowały świat wyobrażeń całego średniowiecza:
kreacjonizm – Bóg jest stwórcą świata i czasu, które powołał do istnienia z niczego (przed stworzeniem świata nic nie istniało, nie istniał czas; świat został stworzony już jako gotowy, w pełni swych materialnych właściwości),
teocentryzm – Bóg jest bytem duchowym, absolutnym i najwyższym, jedynym samodzielnie istniejącym, wszystkie inne byty są mu podporządkowane i od niego zależne,
personalizm – Bóg jest osobą, nieskończonym uosobieniem miłości i dobra,
teodycea – usprawiedliwienie Boga za zło w świecie; zło nie jest winą działania Boga ani wynikiem jego błędów lub niedoskonałości, ale efektem „psucia” się dobra; zło jest jedynie brakiem dobra,
mistycyzm – Boga można poznać tylko za pomocą duszy, która winna oczyścić się z pokus ciała i dążyć do zjednoczenia z Bogiem; droga do Boga wiedzie przez osiągnięcie trzech wymienionych przez św. Pawła cnót – wiary, nadziei i miłości; ostateczne poznanie Boga możliwe jest w drodze bezpośredniego kontaktu duszy z Bogiem w wyniku czystej, wielkiej, uwolnionej od materialnego świata, miłości, dzięki której dusza doznaje iluminacji (boskiego oświecenia) i osiąga najwyższy stan uniesienia – bliskości z Bogiem,
woluntaryzm – człowiek jest obdarzony wolną wolą – może czynić zarówno zło, jak i dobro,
predestynacjonizm – człowiek jest obciążony grzechem pierworodnym (grzechem nieposłuszeństwa pierwszych ludzi, wypędzonych przez Boga z raju), a jego wolna wola pozwala na uleganie pokusom materialnego świata i czynienie zła; to, czy człowiek zostanie zbawiony, zależy jedynie od łaski bożej – danej „z góry” i „za darmo”; człowiek nie może sam siebie zbawić, jego zbawienie zależy tylko od jego predestynacji (przeznaczenia) – woli Boga, dotyczącej jego pośmiertnych losów,
prowidencjalizm – ludzkość zmierza do powrotu do świata wiecznej szczęśliwości, utraconej wskutek grzechu pierworodnego pierwszych rodziców; nad losami świata czuwa boska opatrzność, ale w świecie – wskutek działania ludzkiej wolności – ścierają się siły państwa bożego (łac. civitas dei) i państwa ziemskiego (łac. civitas terrena); te pierwsze wynikają z działań ludzi zbawionych, te drugie – potępionych.
Forma gatunkowa Wyznań
Wyznania są utworem synkretycznymsynkretycznym pod względem gatunkowym. Łączą w sobie elementy:
traktatu teologicznego i filozoficznego – rozprawy dotyczącej fundamentalnych zagadnień metafizycznych,
wyznania wiary,
spowiedzi,
opowieści autobiograficznej,
lirycznego wyznania,
modlitwy,
osobistej refleksji.
Wyznania św. Augustyna – fragmenty
I. O Bogu
WyznaniaJakże wielki jesteś, Panie. Jakże godzien, by Cię sławić. Wspaniała Twoja moc. Mądrości Twojej nikt nie zmierzy. Pragnie Cię sławić człowiek, cząsteczka tego, co stworzyłeś. On dźwiga swą śmiertelną dolę, świadectwo grzechu, znak wyraźny, że pysznym się sprzeciwiasz, Boże. A jednak sławić Ciebie pragnie ta cząstka świata, któryś stworzył. Ty sprawiasz sam, że sławić Cię jest błogo. Stworzyłeś nas bowiem jako skierowanych ku Tobie. I niespokojne jest serce nasze, dopóki w Tobie nie spocznie. […]
Ale czy mogę Go wzywać? On przecież Bogiem jest i Panem moim! Wzywając, w istocie proszę o to, by przyszedł do mnie. A czy jest we mnie takie miejsce, do którego mógłby Bóg mój przyjść? On, który niebo i ziemię stworzył! Czy w ogóle, Boże mój, jest we mnie cokolwiek, co mogłoby Cię ogarnąć? Czy całe niebo i ziemia, które stworzyłeś i w których mnie stworzyłeś, ogarniają Ciebie? A może dlatego, że bez Ciebie nic by nie istniało, wszystko, co istnieje, zawiera Ciebie? Może dotyczy to i mnie, gdy proszę, żebyś przyszedł do mnie... Bo zupełnie nie byłoby mnie, gdyby Ciebie we mnie nie było! […] Nie byłoby mnie, Boże mój, zupełnie by mnie nie było, gdyby Ciebie we mnie nie było. A może raczej nie byłoby mnie, gdybym nie istniał w Tobie, z którego wszystko, przez którego wszystko, w którym wszystko? […]Źródło: Św. Augustyn, Wyznania, tłum. Z. Kubiak, s. 23–24.
II. O złu na świecie
WyznaniaMówiłem sobie: oto Bóg i oto co stworzył Bóg. Dobry jest Bóg i bezwzględnie lepszy od wszystkiego, co stworzył. Lecz dobry będąc, stworzył dobra i w taki oto sposób ogarnia je i napełnia. Gdzież więc jest zło? Skąd i w jaki sposób do tego świata się wkradło? Jaki jest jego korzeń? Co jest jego nasieniem? A może zło w ogóle nie istnieje? Czemu więc boimy się i wystrzegamy tego, czego nie ma? Jeśli nasz lęk nie ma uzasadnienia, to na pewno on sam jest złem, bo bez potrzeby szarpie i dręczy nasze serce. Tym większym jest złem przez to, że nie istnieje przedmiot lęku, a jednak się boimy. Albo więc złem jest to, czego się boimy, albo złem jest to, że się boimy. Skąd więc to zło pochodzi? Bo przecież Bóg stworzył wszystkie rzeczy, a będąc dobry, stworzył je jako dobre. Będąc większym i najwyższym dobrem, stworzył te dobra mniejsze; lecz przecież wszystko – i Stwórca, i rzeczy stworzone – wszystko jest dobre. W czym więc było zło? Czy w tym, z czego stworzył świat? Czy było coś złego w materii, z której ład świata ukształtował? Czy pozostawił w tej materii coś, czego nie skierował ku dobru? Dlaczegoż by jednak tak postąpił? Czyż mamy przyjąć, że chociaż był wszechmocny, nie miał dosyć siły, aby tak przemienić całą materię i nadać jej taki kierunek, by nic złego w niej nie pozostało? A w końcu – dlaczego chciał z niej cokolwiek tworzyć zamiast sprawić swoją wszechmocą, aby ta materia zupełnie przestała istnieć? Czy w ogóle mogła ona zaistnieć wbrew Jego woli? Jeśli zaś od wieczności istniała, to dlaczego przez te bezmiary minionego czasu pozwolił jej istnieć w takim stanie i tak późno postanowił coś z niej uczynić? […]
Stało się też dla mnie jasne, iż rzeczy, które ulegają zepsuciu, są dobre. Gdyby były najwyższymi dobrami, nie mogłyby ulec zepsuciu. Nie mogłyby też się zepsuć, gdyby w ogóle nie były dobre. Będąc najwyższymi dobrami, byłyby niezniszczalne; gdyby zaś zupełnie nie były dobrami nie byłoby w nich niczego, co można by zepsuć. Zepsucie jest szkodą; a przecież nie byłoby szkodą, gdyby nie polegało na zmniejszeniu dobra. Albo więc zepsucie nie wyrządza żadnej szkody (co oczywiście jest stwierdzeniem niedorzecznym), albo (co jest oczywistą prawdą) wszelkie rzeczy, które ulegają zepsuciu, są pozbawiane jakiegoś dobra. Jeśli zaś zostaną pozbawione wszelkiego dobra, w ogóle przestaną istnieć. Bo przecież jeśliby nadal istniały i już nie mogły ulec zepsuciu, byłyby lepsze, niż były przedtem, gdyż trwałyby w stanie niezniszczalności. A czy można wymyślić okropniejszą niedorzeczność niżeli twierdzenie, iż rzeczy stały się lepsze przez utracenie wszelkiego dobra? Trzeba więc wyciągnąć wniosek, że jeśli zostaną pozbawione wszelkiego dobra, nie będą w ogóle niczym. Dopóki istnieją, są dobre. Wszystko więc, co istnieje, jest dobre. A owo zło, którego pochodzenie chciałem odkryć, nie jest substancjąsubstancją. Gdyby bowiem było substancją, byłoby dobrem. Byłoby przecież albo substancją niezniszczalną, czyli dobrem wysokiego rzędu, albo substancją zniszczalną, która nie mogłaby ulec zepsuciu, gdyby nie była dobra. Pojąłem w sposób zupełnie jasny, że wszystko, co stworzyłeś, jest dobre i że nie ma żadnych substancji, których byś nie stworzył. A ponieważ nie uczyniłeś wszystkich rzeczy równymi, jest tak, że każda poszczególna rzecz jest dobra, a wszystkie razem są bardzo dobre, gdyż ogół wszystkich rzeczy stworzyłeś, Boże nasz, jako bardzo dobry.Źródło: Św. Augustyn, Wyznania, tłum. Z. Kubiak, s. 149–150.
Słownik
(gr. autos - sam, bios - życie + grapho - piszę) – 1. utwór (lub zbiór utworów), w którym podmiotem wypowiedzi jest autor; autobiografia łączy zwykle wyznania podmiotu o charakterze lirycznym z opowieścią o losach autora; autobiografia jest zawsze przedstawieniem autora w subiektywnym świetle jego własnego postrzegania siebie; 2. opis życia autora, dokonany z jego perspektywy i jego piórem dziennik – utwór zapisujący w kolejności chronologicznej wydarzenia z życia autora
(łac. duo - dwa) w sensie teologicznym (religijnym) – pogląd przyjmujący istnienie i ścieranie się w świecie dwu równorzędnych pierwiastków: dobra i zła; w sensie filozoficznym (ontologicznym) – pogląd uznający dwoistość bytu, składającego się z ciała (materii) i ducha (duszy)
nurt religijny we wczesnym średniowieczu, łączący elementy różnych wyznań; najważniejszym przekonaniem manicheizmu była wiara w istnienie w świecie dwu potężnych sił toczących odwieczną walkę – dobra i zła, ducha i materii „(nazwa pochodzi od nazwiska twórcy tych poglądów - Maniego, in. Manesa albo Manicheusza, 216‑ok. 276)
(łac. pater – ojciec) – zespół poglądów obejmujący nauczanie Ojców Kościoła – pierwszych filozofów i teologów chrześcijańskich, którzy sformułowali najważniejsze przekonania i dogmaty wiary; pierwsza faza w rozwoju myśli chrześcijańskiej, obejmująca I‑VIII w. n.e.
(fr. personnification < łac. persona – osoba, facio – czynię) – środek stylistyczny polegający na nadaniu cech ludzkich przedmiotom, roślinom, zwierzętom lub ideom
zespół przekonań dotyczących istnienia bóstw i innych bytów metafizycznych (pozaempirycznych), relacji człowieka z tymi bytami oraz wynikających z tego obowiązków
(gr. synkrētismós – połączenie dwóch przeciw trzeciemu) – zabieg literacki polegający na łączeniu w jednym utworze elementów różnych gatunków
(łac. theos - bóg + logos - słowo) – dziedzina ludzkiej aktywności intelektualnej, polegająca na rozważaniach dotyczących rzeczywistości pozaempirycznej w świetle przekonań metafizycznych określonej religii, w szczególności – na temat Boga, bytów duchowych, losów człowieka po śmierci