Czym jest obywatelstwo?

Szukając odpowiedzi na to pytanie, można się posiłkować definicją prawną, która uznaje, że obywatelstwoobywatelstwo obywatelstwo to prawny związek łączący obywatela z państwem. Z tego związku wynikają określone prawa i obowiązki dla obu stron. Obywatelstwo jest także pojęciem określającym właściwą postawę jednostki wobec państwa oraz jej zaangażowanie w sprawy publiczne. Ta postawa to obywatelskość.

Sposoby nabywania obywatelstwa

W Rzeczypospolitej Polskiej kwestie związane z obywatelstwem reguluje Ustawa z dnia 2 kwietnia 2009 r. o obywatelstwie polskim oraz Rozporządzenie Prezydenta RP z dnia 14 marca 2000 r. w sprawie szczegółowego trybu postępowania w sprawach o nadanie lub wyrażenie zgody na zrzeczenie się obywatelstwa polskiego oraz wzorów zaświadczeń i wniosków.

Zgodnie z tymi aktami prawnymi obywatelstwo polskie można nabyć przez:

• prawo krwi (z łac. ius sanguinis), w myśl którego dziecko nabywa obywatelstwo po rodzicach, bez względu na miejsce urodzenia – metoda podstawowa nabywania polskiego obywatelstwa;

• prawo ziemi (z łac. ius soli) oznacza, że dziecko otrzymuje obywatelstwo polskie z racji urodzenia się w tym kraju lub znalezienia na terenie naszego państwa, jeżeli rodzice są nieznani – metoda stosowana w wyjątkowych sytuacjach w Polsce, podstawowa natomiast w USA;

• prawo naturalizacji polegające na nadaniu obywatelstwa polskiego przez Prezydenta RP lub na mocy decyzji wojewody.

Apatryda

RbFKibqzVVKat1

Ilustracja przedstawia dokument w języku francuskim. Znajduje się na nim nagłówek: Passeport Nansen.

ApatrydąapatrydaApatrydą nazywamy osobę, która nie ma obywatelstwa żadnego państwa. Są to najczęściej osoby, które nie nabyły obywatelstwa przez urodzenie się lub utraciły dotychczasowe obywatelstwo i nie nabyły nowego. Bycie bezpaństwowcem jest poważnym problemem współczesnego świata, dlatego dla apatrydów stosowało się tzw. paszport nansenowskipaszport nansenowskipaszport nansenowski, który był uznawany w większości państw świata. Obecnie został on zastąpiony innymi dokumentami wydawanymi apatrydom lub uchodźcom, np. Genewski Dokument Podróży wydawany na podstawie Konwencji genewskiej.

Geneza obywatelstwa europejskiego

Konsekwencją procesu integracji europejskiej było powstanie Unii Europejskiej, do której Rzeczpospolita Polska przystąpiła 1 maja 2004 roku. Akcesja spowodowała, że obywatele państwa polskiego stali się też obywatelami Unii Europejskiejobywatelstwo Unii Europejskiejobywatelami Unii Europejskiej. Tym samym nabyliśmy te same prawa, co Francuzi, Włosi lub Niemcy, którzy od początku tworzyli struktury UE.

Geneza obywatelstwa europejskiego sięga lat 60. XX wieku, kiedy próbowano prawnie uregulować zasadę swobodnego przemieszczania się osób po krajach członkowskich Wspólnoty. Jednym z pomysłów było wprowadzenie obywatelstwa europejskiego, które dawałoby określone prawa oraz obowiązki. Udało się to zrealizować dopiero na podstawie Traktatu o Unii Europejskiej podpisanego w Maastricht w 1992 roku. W celu prawnej ochrony praw i interesów obywateli UE ustanowione zostało obywatelstwo europejskie.

Podstawowym zadaniem obywatelstwa europejskiego jest, tak samo jak w przypadku obywatelstwa krajowego, ustalenie relacji między obywatelem a Unią Europejską. Odbywa się to dzięki prawom i obowiązkom, jakie przysługują obywatelowi. Obywatele UE mogą swobodnie uczestniczyć w życiu politycznym, gospodarczym czy społecznym Wspólnoty. Instytucje unijne mają coraz większy wpływ na życie obywateli UE, co wiązało się z koniecznością doprecyzowania zasad korzystania z obywatelstwa unijnego. Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej jako źródło prawa pierwotnego w UE gwarantuje:

• każdej osobie fizycznej lub prawnej w każdym państwie członkowskim prawo dostępu do dokumentów instytucji, organów i jednostek organizacyjnych UE;

• prawo ochrony danych osobowych;

• poszanowanie godności osoby ludzkiej, wolności, demokracji, równości, państwa prawa oraz poszanowanie praw człowieka i praw mniejszości;

• mechanizm zapobiegawczy przed ryzykiem poważnego naruszania przez państwo członkowskie wartości gwarantowanych przez prawo unijne;

• mechanizm stosowania sankcji, jeśli zostanie stwierdzone poważne i stałe naruszanie tych wartości przez państwo członkowskie;

• większą ochronę praw i interesów obywateli państw członkowskich w stosunkach Unii z innymi państwami świata.

Obywatelstwo europejskie

Na podstawie art. 9 Traktatu o Unii Europejskiej i art. 20 Traktatu o funkcjonowaniu Unii Europejskiej obywatelem UE jest każda osoba mająca obywatelstwo jednego z państw członkowskich. Jest ono definiowane na podstawie prawa krajowego poszczególnych państw członkowskich. Tu należy zaznaczyć, że obywatelstwo unijne ma wyłącznie charakter uzupełniający w stosunku do obywatelstwa krajowego, czyli go nie zastępuje. Przyznaje ono liczne dodatkowe prawa i obowiązki, które funkcjonują obok krajowych. Są one zapisane w art. 20–24 TFUE:

• prawo do swobodnego przemieszczania się i osiedlania na terytorium państw członkowskich UE;

• prawo do głosowania i kandydowania w wyborach do Parlamentu Europejskiego;

• prawo do uczestnictwa w wyborach lokalnych w państwie członkowskim, zamieszkania na tych samych warunkach, jak obywatele tego państwa;

• prawo do ochrony dyplomatycznej i konsularnej ze strony władz innego państwa członkowskiego na terytorium państwa trzeciego, które nie należy do UE, jeżeli własny kraj nie posiada tam swojego przedstawicielstwa, na takich samych warunkach, jak obywatele tego państwa członkowskiego;

• prawo do składania petycji do Parlamentu Europejskiego oraz prawo do zwrócenia się do powołanego przez Parlament Europejski Europejskiego Rzecznika Praw Obywatelskich;

• prawo do pisemnego zwrócenia się do wszystkich instytucji lub organów UE w jednym z języków państw członkowskich oraz do otrzymania odpowiedzi w tym samym języku;

• prawo dostępu do dokumentów Parlamentu Europejskiego, Rady i Komisji, z zastrzeżeniem określonych warunków;

• prawo do Europejskiej inicjatywy obywatelskiej.

Cechy obywatelstwa europejskiego

Obywatelstwo Unii Europejskiej ma charakter:

Obywatelstwo europejskie w praktyce

Obywatelstwo europejskie nie wiąże się z żadnymi dodatkowymi obowiązkami dla jego posiadaczy, co stanowi podstawową różnicę w stosunku do obywatelstwa krajowego. Jak już wcześniej zostało to zauważone, ma ono wyłącznie charakter uzupełniający. Dokumentem potwierdzającym obywatelstwo europejskie jest paszport unijny, który wyrabiamy w państwach członkowskich. Ma on ujednolicony wzór dla całej Unii Europejskiej, okładkę w kolorze burgundzkiego wina z napisem Unia Europejska i nazwą państwa wystawiającego.

RS1xKygYyYBfF

Ilustracja przedstawia polski paszport z ciemnoczerwoną okładką. Składa się ze złotych napisów na górze: Unia Europejska. Rzeczpospolita Polska. Na środku widnieje orzeł z koroną. Pod spodem jest napis: Paszport. Passport.

Prawie wszyscy obywatele UE korzystają ze swobody przemieszczania się, wielu podejmuje pracę lub osiedla się w innych krajach unijnych. Ważne jest prawo wyborcze do Parlamentu Europejskiego, ponieważ pozwala obywatelom na realizację podstawowego prawa demokratycznego, jakim jest uczestnictwo w procesie decyzyjnym. Odbywa się ona na podstawie wyborów bezpośrednich zgodnie z wypracowaną, jednolitą procedurą we wszystkich państwach członkowskich.

W pracach Parlamentu Europejskiego pojawia się tendencja do powiązania obywatelstwa unijnego z określonymi prawami oraz przyznaniem obywatelstwu unijnemu niezależnego statusu. Dodatkowo Parlament Europejski od początku dążył do włączenia praw człowieka i praw podstawowych do prawa pierwotnego. Parlamentarzyści chcieli, by obywatele UE mogli wszcząć postępowanie przed Trybunałem Sprawiedliwości Unii Europejskiej, gdy dochodzi do naruszenia praw obywateli UE przez instytucje unijne lub państwo członkowskie.

Państwa członkowskie UE łamiące prawa obywateli unijnych muszą się liczyć z poważnymi konsekwencjami w postaci sankcji. W przypadku potwierdzenia przez Radę Europejską tego faktu Komisja Europejska uruchamia procedury, które mogą doprowadzić do pozbawienia państwa członkowskiego prawa głosu w Radzie. Taka procedura po raz pierwszy została zastosowana w 2017 roku wobec Rzeczypospolitej Polskiej w konsekwencji przeprowadzanej w naszym kraju reformy Sądu Najwyższego.

Po brexicie Parlament Europejski wydał specjalną rezolucję, w której nalega, by rząd Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej zagwarantował prawa nabyte przez obywateli UE, którzy nadal tam mieszkają.

Słownik