Rozpad obozu „sierpniowego”

Postępy demokracji w Polsce sprzyjały odradzaniu się systemu wielopartyjnego. Pluralizm politycznypluralizm politycznyPluralizm polityczny dał o sobie znać także w formie podziałów w „Solidarności” oraz w ruchu Komitetów Obywatelskich. Ludzie wywodzący się z „Solidarności” znaleźli się w szeregach wielu ugrupowań o różnych orientacjach ideologicznych – od lewicy do prawicy. Należeli m.in. do twórców Kongresu Liberalno‑Demokratycznego i Porozumienia Centrum, Porozumienia Ludowego, Ruchu Odbudowy Polski, Unii Demokratycznej, Unii Pracy, a także Zjednoczenia Chrześcijańsko‑Narodowego.

R21kZ129j3J1r1

Na czarno‑białym zdjęciu znajduje się Tadeusz Mazowiecki idący przez tłum. Jest to starszy mężczyzna o siwych włosach i dużych zakolach. Jest ubrany w czarny płaszcz.

Przyczyn podziałów było wiele, m.in. różnice w ocenie tempa przemian i polityki dekomunizacjidekomunizacjadekomunizacji. Część dawnej opozycji uważała, że rząd Tadeusza Mazowieckiego zbyt opieszale przeprowadza reformy polityczne. Na konflikt istotny wpływ miały też uprzedzenia, podziały ideologiczne oraz personalne, powstałe jeszcze w czasach działalności podziemnej. Proponując Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko premiera, Lech Wałęsa liczył na to, że będzie miał duży wpływ na jego działania. Szef rządu jednak otoczył się inteligencją oraz przedstawicielami środowisk lewicowych z „Solidarności”, ignorując przywódcę związku oraz związane z nim środowiska związkowe, a także ugrupowania prawicowe. Konsekwencją był podział Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego na popierające Lecha Wałęsę Porozumienie Centrum (PC) oraz Ruch Obywatelski‑Akcja Demokratyczna (ROAD) skupiający zwolenników Mazowieckiego. Do bezpośredniego starcia doszło w czasie wyborów prezydenckich po rezygnacji gen. Jaruzelskiego z urzędu.

RWghhn9oNMkbv1

Na ilustracji widoczny jest plakat wyborczy Lecha Wałęsy. U góry widnieje data wyborów: 25 listopad 1990. Pod nią znajduje się zdjęcie kandydata. Ma on krótkie, czarne włosy, wąsy i gęste brwi. Jest ubrany w garnitur. Pod nim widoczny jest napis: Lech Wałęsa naszym prezydentem oraz ręka z ukazanymi dwoma palcami, wskazującym i środkowym, w geście zwycięstwa.

Kampania wyborcza, w której przeciw sobie stanęli premier i przewodniczący NSZZ „Solidarność”, spowodowała dezorientację i rozgoryczenie społeczeństwa. Podczas kampanii posługiwano się demagogiądemagogiademagogią, wysuwano głównie argumenty personalne, a nie merytoryczne. Pierwszą turę wyborów wygrał Wałęsa; Mazowiecki doznał dotkliwej porażki i nie przeszedł do drugiej tury. Znalazł się w niej natomiast mało znany reemigrantreemigrantreemigrant z Kanady, Stanisław Tymiński, prezentujący niespójny, populistycznypopulizmpopulistyczny program. Druga tura zakończyła się jednak zdecydowanym zwycięstwem Lecha Wałęsy, który został zaprzysiężony na prezydenta 22 grudnia 1990 roku. Nastąpiło wtedy symboliczne przekazanie insygniów władzy przez przybyłego z Londynu ostatniego prezydenta RP na uchodźstwie, Ryszarda Kaczorowskiego.

Wybory prezydenckie 1990 r.

Koalicje postsolidarnościowe u władzy

R6xq1v1ea885C1

Na zdjęciu znajduje się Marian Krzaklewski. Jest on ubrany w jasny garnitur i ciemny krawat w białe paski. Ma krótkie, siwiejące włosy oraz prostokątną twarz.

Na arenie politycznej postępowało organizacyjne rozbicie obozu postsolidarnościowego. Nowy szef NSZZ „Solidarność”, Marian Krzaklewski, nie potrafił opanować kryzysu organizacji. Związkowcy stanęli przed wielkim dylematem: przekształcić związek w partię polityczną i popierać rząd powołany przez Lecha Wałęsę czy skupić się na działalności związkowej i bronić praw pracowników poszkodowanych w wyniku transformacji ustrojutransformacja ustrojowatransformacji ustroju.

Sytuacja rządu była bardzo trudna, ponieważ z jednej strony wciąż pogłębiała się recesja gospodarcza, z drugiej – gabinet nie miał poparcia w sejmie. Stale pojawiały się zarzuty o nieudolność, a nawet korupcję ministrów. Najczęściej krytykowanym politykiem był wicepremier Leszek Balcerowicz odpowiedzialny za reformy gospodarcze.

W październiku 1991 r. odbyły się wybory parlamentarne. Nowa ordynacjaordynacja wyborczaordynacja nie przewidywała progu wyborczego eliminującego ugrupowania o znikomym poparciu, co spowodowało znaczne rozdrobnienie w sejmie (znalazło się w nim prawie 30 partii). Największy klub parlamentarny, Unia Demokratyczna (UD), miał jedynie 62 miejsca, siedem stronnictw uzyskało natomiast zaledwie po jednym mandacie. Rozdrobnienie sił politycznych w sejmie doprowadziło do destabilizacji sceny politycznej.

Pierwsze całkowicie wolne wybory zakończyły ostatecznie okres transformacji ustrojowej. W grudniu 1991 r. powstał mniejszościowy rząd Jana Olszewskiego, popierany przez PC, Zjednoczenie Chrześcijańsko‑Narodowe (ZChN) i PSL‑Porozumienie Ludowe. Głównym celem rządu było przyspieszenie przemian systemowych i kadrowych, które można było przeprowadzić jedynie we współpracy z prezydentem.

Wojna na teczki i kryzys rządowy

RlGKhyFPz9TUF1

Na zdjęciu znajduje się Antoni Macierewicz. Jest to starszy mężczyzna z krótką, siwą brodą i o krótkich włosach. Jest ubrany w ciemny garnitur. Mężczyzna ma zmarszczki na twarzy, uśmiecha się. Za nim widoczna jest flaga Polski.

Tymczasem relacje między prezydentem Wałęsą a rządem stale się pogarszały. Wreszcie doszło do otwartego konfliktu na tle lustracjilustracjalustracji. W napiętej sytuacji politycznej (spowodowanej załamaniem się rozmów w sprawie poszerzenia koalicji rządowej), sejm przyjął uchwałę i zobowiązał ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza do ujawnienia tajnych współpracowników Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa wśród wyższych urzędników państwowych oraz posłów i senatorów. Przeciwnicy uznali to za próbę skompromitowania opozycji. Efektem burzliwych rozmów było odwołanie w czerwcu 1992 r. rządu Jana Olszewskiego, który już wcześniej stracił poparcie prezydenta Lecha Wałęsy. Później zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy ujawnienia nazwisk współpracowników komunistycznych służb specjalnych oskarżali się wzajemnie o próbę przeprowadzenia zamachu stanu. Tak zwana wojna na teczki sprawiła, że obie strony konfliktu straciły zaufanie społeczeństwa.

R1ZsGZ7oU4uqf1

Na zdjęciu znajduje się Hanna Suchocka. Ma ona krótkie, siwiejące włosy i białe kolczyki. Jest ubrana w białą koszulę i ciemną marynarkę. Ma podłużną twarz ze zmarszczkami wokół oczu i ust.

Nowy rząd powołano dopiero po długich negocjacjach w lipcu 1992 roku. Na czele gabinetu stanęła Hanna Suchocka z UD (Unii Demokratycznej). Znaleźli się w nim przedstawiciele tej partii oraz ZChN (Zjednoczenia Chrześcijańsko‑Narodowego), co oznaczało ciągłe konflikty wewnątrz rządu oraz brak stabilizacji w kraju. W następnych miesiącach przez Polskę przetoczyła się wielka fala strajków, głównie górniczych. Protesty społeczne wynikały z utraty nadziei przez część Polaków na powodzenie reform rynkowych oraz z frustracji spowodowanej zubożeniem dużej części społeczeństwa. Sytuacja gospodarcza kraju zaczęła się poprawiać dopiero na początku 1993 roku.

Mimo zróżnicowania programowego koalicjantów w okresie rządów Hanny Suchockiej zakończono prace nad nową ustawą zasadniczą. Z uwagi na trwający ciągle proces transformacji 17 października 1992 r. sejm uchwalił jedynie małą konstytucję, która regulowała sposób organizacji i działania najważniejszych organów państwa: parlamentu, rządu i prezydenta oraz samorządu terytorialnego. Mała konstytucja obowiązywała do momentu przyjęcia konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku.

Teczki i IPN

W latach 1989–1990 materiały operacyjne służb specjalnych zostały w dużej części zniszczone, a te, które się zachowały, sprawiają trudności interpretacyjne i budzą wątpliwości co do wiarygodności. Wiele materiałów w tzw. teczkach zostało spreparowanych jeszcze przez służby, wiele zaś wybrakowano. Aby uporządkować, opracować i udostępnić zachowane akta służb specjalnych, w 1999 r. powołano do życia Instytut Pamięci Narodowej. Instytut wśród swoich statutowych zadań ma gromadzenie i zarządzanie dokumentami organów bezpieczeństwa państwa (wytworzonymi w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 grudnia 1989 r.), ściganie zbrodni nazistowskich i komunistycznych (do czego służy pion śledczy z prokuratorami) oraz prowadzenie działalności edukacyjnej.

RUYV8xPSSdSBy

Na zdjęciu znajduje się długa półka wypełniona teczkami, aktami i pudełkami, w których znajdują się dokumenty.

Konsolidacja i powrót lewicy do władzy

Od czasu „wojny na górze” z 1990 r. minęło zbyt mało czasu, aby doszło do opracowania programów politycznych oraz stabilizacji partii wywodzących się z dawnej opozycji solidarnościowej. Wybory w 1993 r. odbyły się według nowej ordynacji, która wprawdzie utrzymała system proporcjonalnysystem proporcjonalnysystem proporcjonalny, ale wprowadziła progi wyborcze: 5% dla partii i 8% dla koalicji. Dzięki temu małe partie zostały wyeliminowane, premiowane były natomiast ugrupowania cieszące się znaczącym poparciem.

Bezpośrednio po przełomie 1989 r. wydawało się, że partie lewicowe kojarzone z komunizmem nigdy już nie zdobędą w Polsce mocnej pozycji. Tymczasem komitet wyborczy Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD, będącego koalicją lewicowych ugrupowań politycznych, m.in. największego – SdRP) wraz z Polskim Stronnictwem Ludowym odniósł w wyborach w 1993 r. zdecydowane zwycięstwo. Ugrupowania te dysponowały łącznie prawie 66% mandatów. Przyczyną tak dotkliwej porażki nowych elit politycznych było rozczarowanie sporej części społeczeństwa brakiem spodziewanych efektów reform ustrojowych oraz nieustającymi konfliktami wśród ugrupowań wywodzących się z dawnej opozycji solidarnościowej. Po wyborach bez reprezentacji w sejmie pozostało 4,7 mln obywateli, którzy głosowali na niewielkie partie prawicowe.

Dzięki poparciu Lecha Wałęsy na urząd premiera został powołany nie reprezentant SLD, lecz prezes PSL Waldemar Pawlak. Program nowego rządu nie był spójny, z uwagi na populistyczny charakter postulatów ludowców. W praktyce pod pretekstem porządkowania sytuacji w kraju wstrzymywano lub odwlekano decyzje istotne dla gospodarki. Nieudolność oraz blokowanie reform zarzucały premierowi zarówno opozycja, jak i koalicjant.

RGp3UCZd44i3n1

Na zdjęciu znajduje się Aleksander Kwaśniewski przemawiający z małej mównicy z polskim godłem. Ma on krótkie, siwiejące włosy i jest ubrany w garnitur. W rękach trzyma małą książkę. Na mównicy znajduje się mikrofon oraz szklanka wody.

Transformacja przeprowadzona przez poprzednie ekipy rządowe oraz poprawa koniunktury gospodarczej na świecie sprawiły, że nastąpiło oczekiwane od dłuższego czasu ożywienie gospodarcze, a od 1994 r. szybki rozwój ekonomiczny Polski. Dzięki realnemu wzrostowi płac i spadkowi bezrobocia zwiększyło się poparcie społeczne dla rządów lewicy. Obniżenie inflacji umożliwiło przeprowadzenie denominacjidenominacjadenominacji złotówki w stosunku 1 do 10 000 (zmiana weszła w życie 1 stycznia 1995 r.).

Wszystkie te sukcesy miały bezpośredni wpływ na zwycięstwo Aleksandra Kwaśniewskiego w wyborach prezydenckich w listopadzie 1995 roku. Pozycja lewicy uległa jednak zachwianiu w następnym miesiącu z powodu oskarżenia o kontakty z wywiadem rosyjskim premiera Józefa Oleksego (szef rządu został wtedy zmuszony do dymisji).

Reformy centroprawicy

Sytuacja polityczna w 1996 r. przypominała nieco układ z początkowego okresu przemian ustrojowych: z jednej strony istniały ugrupowania postkomunistyczne, a z drugiej – postsolidarnościowe. Popularność rządzącej koalicji SLD−PSL spadła na skutek nieudolnych działań rządu podczas powodzi, która dotknęła południowo‑zachodnią Polskę w lipcu 1997 roku. Katastrofa spowodowała olbrzymie straty materialne oraz ujawniła nieprzygotowanie służb państwowych do działania w nadzwyczajnych sytuacjach.

Spory dotyczące konstytucji miały znaczący wpływ na wzrost notowań NSZZ „Solidarność”. Dzięki temu utworzona tuż przed wyborami Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) była jedyną siłą zdolną rywalizować z SLD. Wybory parlamentarne w 1997 r. zakończyły się zwycięstwem AWS. Po zawiązaniu koalicji AWS i UW (Unii Wolności) stanowisko premiera objął Jerzy Buzek z AWS, stanowisko wicepremiera i ministra finansów – Leszek Balcerowicz z UW, a ministra spraw zagranicznych − Bronisław Geremek, także z UW. AWS była mozaiką polityczną trudną do kierowania z uwagi na różnice programowe wchodzących w jej skład ugrupowań. Do licznych problemów wewnątrz koalicji rządzącej dochodziła jeszcze możliwość wetowania ustaw sejmowych przez prezydenta, który wywodził się z pozostającego wówczas w opozycji SLD.

Rząd, zgodnie z zapowiedziami z kampanii, rozpoczął realizację przygotowanych przez parlament ustaw o lustracjilustracjalustracji, reformie administracji publicznej, ubezpieczeniach społecznych i służbie zdrowia oraz szkolnictwie. Od 1 stycznia 1999 r. wprowadzono nowy podział administracyjny kraju: zamiast 49 województw ustanowiono 16. Przywrócono też trzystopniowy podział na województwa, powiaty i gminy. Istotną częścią reformy administracji było utworzenie wojewódzkich i powiatowych struktur samorządowych. Ponadto wprowadzono nowy system emerytalny, połączony z reformą finansowania służby zdrowia. Trudności z wdrażaniem reform spowodowały spadek poparcia dla gabinetu oraz rozpad koalicji AWS–UW w czerwcu 2000 roku. Od tego momentu rząd Jerzego Buzka działał jako gabinet mniejszościowy AWS, nękany ciągłymi aferami i skandalami z udziałem pracowników administracji rządowej, zagrożony załamaniem stabilności finansowej państwa.

R14fi3oQstCqX

Mapa przedstawia podział administracyjny Polski, który obowiązywał w latach 1975–1998. Kraj był wówczas podzielony na 49 województw. Na mapie zaznaczono 49 miast wojewódzkich. Są to: Szczecin, Koszalin, Słupsk, Gdańsk, Elbląg, Olsztyn, Suwałki, Gorzów Wielkopolski, Piła, Bydgoszcz, Toruń, Ciechanów, Ostrołęka, Łomża, Białystok, Zielona Góra, Poznań, Włocławek, Płock, Warszawa, Siedlce, Biała Podlaska, Jelenia Góra, Legnica, Leszno, Kalisz, Sieradz, Łódź, Skierniewice, Radom, Lublin, Chełm, Wałbrzych, Wrocław, Opole, Częstochowa, Piotrków Trybunalski, Kielce, Tarnobrzeg, Zamość, Bielsko‑Biała, Katowice, Kraków, Tarnów, Rzeszów, Przemyśl, Nowy Sącz, Krosno.

Rn7fU78ICIAvN

Mapa przedstawia współczesny podział administracyjny Polski. Jest ona podzielona na 16 województw: zachodniopomorskie, pomorskie, warmińsko‑mazurskie, kujawsko‑pomorskie, lubuskie, wielkopolskie, mazowieckie, podlaskie, dolnośląskie, łódzkie, lubelskie, opolskie, śląskie, świętokrzyskie, lubelskie, małopolskie, podkarpackie.

Kompromis konstytucyjny

Rsunmi9KArzDU1

Na zdjęciu znajduje się masywna ściana z napisem Trybunał Konstytucyjny oraz srebrnym godłem Polski. Po lewej widoczne jest drewniane okno.

Proces transformacji ustrojowej przebiegał dwutorowo: wprowadzaniu zmian w obowiązującej ciągle konstytucji z 1952 r. towarzyszyły prace nad przygotowaniem nowej ustawy zasadniczej. Najistotniejszych zmian dokonano w latach 1989–1992. Ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP została uchwalona 23 kwietnia 1992 roku. Następnie przyjęto małą konstytucję, która regulowała sposób organizacji i działania najważniejszych organów państwa: parlamentu, rządu i prezydenta oraz samorządu terytorialnego. Przepisy, które dotyczyły organów ochrony prawnej i kontroli, podstawowych praw i obowiązków obywatelskich, prawa wyborczego, symboli państwowych i zmiany konstytucji, zachowano w brzmieniu z 1952 roku. W rezultacie w latach 1992–1997 obowiązywały trzy akty konstytucyjne: ustawa o trybie przygotowania i uchwalenia konstytucji RP (z 23 kwietnia 1992 r.), mała konstytucja (z 17 października 1992 r.) oraz niektóre przepisy z konstytucji PRL (z 1952 r.).

W kwietniu 1994 r. dokonano nowelizacji ustawy konstytucyjnej. Nowelizacja ta polegała na przyznaniu prawa inicjatywy ustawodawczej grupie obywateli, którzy uzyskali dla swojego projektu najmniej 500 tys. podpisów osób mających czynne prawo wyborcze do sejmu. W kwietniu 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Konstytucję RP, która weszła w życie 17 października 1997 r., po przyjęciu jej przez obywateli w ogólnonarodowym referendumreferendumreferendum.

RO6oB1G6fmg6T

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Przemiany ustrojowe w latach 1989–1997.

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Przemiany ustrojowe w latach 1989–1997.

Film dostępny pod adresem https://zpe.gov.pl/a/DcGJ4U99s

Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Przemiany ustrojowe w latach 1989–1997.

Słownik

Słowa kluczowe

Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej, Porozumienie Centrum, Ruch Obywatelski‑Akcja Demokratyczna, Lecha Wałęsa, Tadeusz Mazowiecki, wojna na górze, Antoni Macierewicz, Jan Olszewski, wojna na teczki, Hanna Suchocka, Sojusz Lewicy Demokratycznej, Polskie Stronnictwo Ludowe, Aleksander Kwaśniewski, konstytucja, III Rzeczpospolita, świat na przełomie tysiącleci

Bibliografia

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1980–2002, Warszawa 2003.