Rozpad obozu „sierpniowego”

Postępy demokracji w Polsce sprzyjały odradzaniu się systemu wielopartyjnego. Pluralizm politycznypluralizm politycznyPluralizm polityczny dał o sobie znać także w formie podziałów w „Solidarności” oraz w ruchu Komitetów Obywatelskich. Ludzie wywodzący się z „Solidarności” znaleźli się w szeregach wielu ugrupowań o różnych orientacjach ideologicznych – od lewicy do prawicy. Należeli m.in. do twórców Kongresu Liberalno‑Demokratycznego i Porozumienia Centrum, Porozumienia Ludowego, Ruchu Odbudowy Polski, Unii Demokratycznej, Unii Pracy, a także Zjednoczenia Chrześcijańsko‑Narodowego.

R21kZ129j3J1r1
Tadeusz Mazowiecki, polski polityk i publicysta. Ostatni prezes Rady Ministrów PRL i pierwszy III Rzeczypospolitej (w latach 1989–1991).
Źródło: Artur Klose, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 2.0.

Przyczyn podziałów było wiele, m.in. różnice w ocenie tempa przemian i polityki dekomunizacjidekomunizacjadekomunizacji. Część dawnej opozycji uważała, że rząd Tadeusza Mazowieckiego zbyt opieszale przeprowadza reformy polityczne. Na konflikt istotny wpływ miały też uprzedzenia, podziały ideologiczne oraz personalne, powstałe jeszcze w czasach działalności podziemnej. Proponując Tadeusza Mazowieckiego na stanowisko premiera, Lech Wałęsa liczył na to, że będzie miał duży wpływ na jego działania. Szef rządu jednak otoczył się inteligencją oraz przedstawicielami środowisk lewicowych z „Solidarności”, ignorując przywódcę związku oraz związane z nim środowiska związkowe, a także ugrupowania prawicowe. Konsekwencją był podział Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego na popierające Lecha Wałęsę Porozumienie Centrum (PC) oraz Ruch Obywatelski‑Akcja Demokratyczna (ROAD) skupiający zwolenników Mazowieckiego. Do bezpośredniego starcia doszło w czasie wyborów prezydenckich po rezygnacji gen. Jaruzelskiego z urzędu.

Ciekawostka

W 1990 r. między Lechem Wałęsą, przewodniczącym NSZZ „Solidarność”, a rządem Tadeusza Mazowieckiego, wybuchł konflikt, który bywa nazywany wojną na górze. Bezpośrednim skutkiem tego konfliktu było rozbicie jedności ugrupowań wywodzących się z „Solidarności” i podział tego środowiska na zwolenników Wałęsy oraz stronników rządu Mazowieckiego. W efekcie w wyborach prezydenckich 25 listopada 1990 r. startowało dwóch kandydatów z obozu solidarnościowego: Lech Wałęsa i Tadeusz Mazowiecki.

RWghhn9oNMkbv1
Plakat wyborczy Lecha Walesy w wyborach prezydenckich 1990 ze zdjęciem kandydata wykonanym przez J. M. Goliszewskiego.
Źródło: Jarosław Maciej Goliszewski, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 4.0.

Kampania wyborcza, w której przeciw sobie stanęli premier i przewodniczący NSZZ „Solidarność”, spowodowała dezorientację i rozgoryczenie społeczeństwa. Podczas kampanii posługiwano się demagogiądemagogiademagogią, wysuwano głównie argumenty personalne, a nie merytoryczne. Pierwszą turę wyborów wygrał Wałęsa; Mazowiecki doznał dotkliwej porażki i nie przeszedł do drugiej tury. Znalazł się w niej natomiast mało znany reemigrantreemigrantreemigrant z Kanady, Stanisław Tymiński, prezentujący niespójny, populistycznypopulizmpopulistyczny program. Druga tura zakończyła się jednak zdecydowanym zwycięstwem Lecha Wałęsy, który został zaprzysiężony na prezydenta 22 grudnia 1990 roku. Nastąpiło wtedy symboliczne przekazanie insygniów władzy przez przybyłego z Londynu ostatniego prezydenta RP na uchodźstwie, Ryszarda Kaczorowskiego.

Wybory prezydenckie 1990 r.

Koalicje postsolidarnościowe u władzy

R6xq1v1ea885C1
Marian Krzaklewski, polski polityk, działacz związkowy, w latach 1991–2002 przewodniczący NSZZ „Solidarność”.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Na arenie politycznej postępowało organizacyjne rozbicie obozu postsolidarnościowego. Nowy szef NSZZ „Solidarność”, Marian Krzaklewski, nie potrafił opanować kryzysu organizacji. Związkowcy stanęli przed wielkim dylematem: przekształcić związek w partię polityczną i popierać rząd powołany przez Lecha Wałęsę czy skupić się na działalności związkowej i bronić praw pracowników poszkodowanych w wyniku transformacji ustrojutransformacja ustrojowatransformacji ustroju.

Sytuacja rządu była bardzo trudna, ponieważ z jednej strony wciąż pogłębiała się recesja gospodarcza, z drugiej – gabinet nie miał poparcia w sejmie. Stale pojawiały się zarzuty o nieudolność, a nawet korupcję ministrów. Najczęściej krytykowanym politykiem był wicepremier Leszek Balcerowicz odpowiedzialny za reformy gospodarcze.

W październiku 1991 r. odbyły się wybory parlamentarne. Nowa ordynacjaordynacja wyborczaordynacja nie przewidywała progu wyborczego eliminującego ugrupowania o znikomym poparciu, co spowodowało znaczne rozdrobnienie w sejmie (znalazło się w nim prawie 30 partii). Największy klub parlamentarny, Unia Demokratyczna (UD), miał jedynie 62 miejsca, siedem stronnictw uzyskało natomiast zaledwie po jednym mandacie. Rozdrobnienie sił politycznych w sejmie doprowadziło do destabilizacji sceny politycznej.

RA8B8Hoyif8r01
Wykres półpierścieniowy. Przedstawiono na nim wyniki wyborów do sejmu w 1991 roku. W procentach została podana ilość mandatów uzyskanych przez poszczególne partie polityczne. Lista elementów:
  • Sojusz Lewicy Demokratycznej: 13%
  • Polskie Stronnictwo Ludowe: 10,4%
  • Solidarność Pracy: 1,3%
  • Unia Demokratyczna: 13,8%
  • Kongres Liberalno-Demokratyczny: 8%
  • Porozumienie Centrum: 9,6%
  • NSZZ „Solidarność”: 5,9%
  • Wyborcza Akcja Katolicka: 10,6%
  • Konfederacja Polski Niepodległej: 10%
  • PSL - Porozumienie Ludowe: 6,1%
  • mniejszość niemiecka: 1,5%
  • inne: 9,8%
Dowiedz się, ile procent według obecnej ordynacji wynosi próg wyborczy, i określ, które partie w 1991 r. dostałyby się do sejmu, gdyby wtedy obowiązywało to ograniczenie.

Pierwsze całkowicie wolne wybory zakończyły ostatecznie okres transformacji ustrojowej. W grudniu 1991 r. powstał mniejszościowy rząd Jana Olszewskiego, popierany przez PC, Zjednoczenie Chrześcijańsko‑Narodowe (ZChN) i PSL‑Porozumienie Ludowe. Głównym celem rządu było przyspieszenie przemian systemowych i kadrowych, które można było przeprowadzić jedynie we współpracy z prezydentem.

Wojna na teczki i kryzys rządowy

RlGKhyFPz9TUF1
Antoni Macierewicz, polski polityk, historyk, nauczyciel akademicki, publicysta, w latach 1991–1992 minister spraw wewnętrznych.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Tymczasem relacje między prezydentem Wałęsą a rządem stale się pogarszały. Wreszcie doszło do otwartego konfliktu na tle lustracjilustracjalustracji. W napiętej sytuacji politycznej (spowodowanej załamaniem się rozmów w sprawie poszerzenia koalicji rządowej), sejm przyjął uchwałę i zobowiązał ministra spraw wewnętrznych Antoniego Macierewicza do ujawnienia tajnych współpracowników Urzędu Bezpieczeństwa i Służby Bezpieczeństwa wśród wyższych urzędników państwowych oraz posłów i senatorów. Przeciwnicy uznali to za próbę skompromitowania opozycji. Efektem burzliwych rozmów było odwołanie w czerwcu 1992 r. rządu Jana Olszewskiego, który już wcześniej stracił poparcie prezydenta Lecha Wałęsy. Później zarówno zwolennicy, jak i przeciwnicy ujawnienia nazwisk współpracowników komunistycznych służb specjalnych oskarżali się wzajemnie o próbę przeprowadzenia zamachu stanu. Tak zwana wojna na teczki sprawiła, że obie strony konfliktu straciły zaufanie społeczeństwa.

R1ZsGZ7oU4uqf1
Hanna Suchocka, premier Polski 1992‑1993.
Źródło: Sekretariat Prezesa Rady Ministrów, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Nowy rząd powołano dopiero po długich negocjacjach w lipcu 1992 roku. Na czele gabinetu stanęła Hanna Suchocka z UD (Unii Demokratycznej). Znaleźli się w nim przedstawiciele tej partii oraz ZChN (Zjednoczenia Chrześcijańsko‑Narodowego), co oznaczało ciągłe konflikty wewnątrz rządu oraz brak stabilizacji w kraju. W następnych miesiącach przez Polskę przetoczyła się wielka fala strajków, głównie górniczych. Protesty społeczne wynikały z utraty nadziei przez część Polaków na powodzenie reform rynkowych oraz z frustracji spowodowanej zubożeniem dużej części społeczeństwa. Sytuacja gospodarcza kraju zaczęła się poprawiać dopiero na początku 1993 roku.

Mimo zróżnicowania programowego koalicjantów w okresie rządów Hanny Suchockiej zakończono prace nad nową ustawą zasadniczą. Z uwagi na trwający ciągle proces transformacji 17 października 1992 r. sejm uchwalił jedynie małą konstytucję, która regulowała sposób organizacji i działania najważniejszych organów państwa: parlamentu, rządu i prezydenta oraz samorządu terytorialnego. Mała konstytucja obowiązywała do momentu przyjęcia konstytucji z 2 kwietnia 1997 roku.

Teczki i IPN

W latach 1989–1990 materiały operacyjne służb specjalnych zostały w dużej części zniszczone, a te, które się zachowały, sprawiają trudności interpretacyjne i budzą wątpliwości co do wiarygodności. Wiele materiałów w tzw. teczkach zostało spreparowanych jeszcze przez służby, wiele zaś wybrakowano. Aby uporządkować, opracować i udostępnić zachowane akta służb specjalnych, w 1999 r. powołano do życia Instytut Pamięci Narodowej. Instytut wśród swoich statutowych zadań ma gromadzenie i zarządzanie dokumentami organów bezpieczeństwa państwa (wytworzonymi w okresie od 22 lipca 1944 r. do 31 grudnia 1989 r.), ściganie zbrodni nazistowskich i komunistycznych (do czego służy pion śledczy z prokuratorami) oraz prowadzenie działalności edukacyjnej.

RUYV8xPSSdSBy
Archiwum Instytutu Pamięci Narodowej.

Konsolidacja i powrót lewicy do władzy

Od czasu „wojny na górze” z 1990 r. minęło zbyt mało czasu, aby doszło do opracowania programów politycznych oraz stabilizacji partii wywodzących się z dawnej opozycji solidarnościowej. Wybory w 1993 r. odbyły się według nowej ordynacji, która wprawdzie utrzymała system proporcjonalnysystem proporcjonalnysystem proporcjonalny, ale wprowadziła progi wyborcze: 5% dla partii i 8% dla koalicji. Dzięki temu małe partie zostały wyeliminowane, premiowane były natomiast ugrupowania cieszące się znaczącym poparciem.

Bezpośrednio po przełomie 1989 r. wydawało się, że partie lewicowe kojarzone z komunizmem nigdy już nie zdobędą w Polsce mocnej pozycji. Tymczasem komitet wyborczy Sojusz Lewicy Demokratycznej (SLD, będącego koalicją lewicowych ugrupowań politycznych, m.in. największego – SdRP) wraz z Polskim Stronnictwem Ludowym odniósł w wyborach w 1993 r. zdecydowane zwycięstwo. Ugrupowania te dysponowały łącznie prawie 66% mandatów. Przyczyną tak dotkliwej porażki nowych elit politycznych było rozczarowanie sporej części społeczeństwa brakiem spodziewanych efektów reform ustrojowych oraz nieustającymi konfliktami wśród ugrupowań wywodzących się z dawnej opozycji solidarnościowej. Po wyborach bez reprezentacji w sejmie pozostało 4,7 mln obywateli, którzy głosowali na niewielkie partie prawicowe.

RUICc38Jerpet1
Wykres półpierścieniowy. Przedstawiono na nim wyniki wyborów do sejmu w 1993 roku. W procentach została podana ilość mandatów uzyskanych przez poszczególne partie polityczne. Lista elementów:
  • Sojusz Lewicy Demokratycznej: 37,2%
  • Polskie Stronnictwo Ludowe: 28,7%
  • Unia Pracy: 8,9%
  • Unia Demokratyczna: 16,1%
  • Bezpartyjny Blok Wspierania Reform: 3,5%
  • Konfederacja Polski Niepodległej: 4,8%
  • mniejszość niemiecka: 0,9%
Źródło - Stentor
Zaproponuj, jakie koalicje rządowe w tym układzie mandatów byłyby jeszcze możliwe. Uzasadnij swoją odpowiedź.

Dzięki poparciu Lecha Wałęsy na urząd premiera został powołany nie reprezentant SLD, lecz prezes PSL Waldemar Pawlak. Program nowego rządu nie był spójny, z uwagi na populistyczny charakter postulatów ludowców. W praktyce pod pretekstem porządkowania sytuacji w kraju wstrzymywano lub odwlekano decyzje istotne dla gospodarki. Nieudolność oraz blokowanie reform zarzucały premierowi zarówno opozycja, jak i koalicjant.

RGp3UCZd44i3n1
Aleksander Kwaśniewski (ur. 1954), polski polityk i działacz społeczny; członek PZPR, uczestnik Okrągłego Stołu po stronie rządowej, po 1989 r. współtwórca polskiej lewicy, prezydent Polski w latach 1995–2005.

Transformacja przeprowadzona przez poprzednie ekipy rządowe oraz poprawa koniunktury gospodarczej na świecie sprawiły, że nastąpiło oczekiwane od dłuższego czasu ożywienie gospodarcze, a od 1994 r. szybki rozwój ekonomiczny Polski. Dzięki realnemu wzrostowi płac i spadkowi bezrobocia zwiększyło się poparcie społeczne dla rządów lewicy. Obniżenie inflacji umożliwiło przeprowadzenie denominacjidenominacjadenominacji złotówki w stosunku 1 do 10 000 (zmiana weszła w życie 1 stycznia 1995 r.).

Wszystkie te sukcesy miały bezpośredni wpływ na zwycięstwo Aleksandra Kwaśniewskiego w wyborach prezydenckich w listopadzie 1995 roku. Pozycja lewicy uległa jednak zachwianiu w następnym miesiącu z powodu oskarżenia o kontakty z wywiadem rosyjskim premiera Józefa Oleksego (szef rządu został wtedy zmuszony do dymisji).

Reformy centroprawicy

Sytuacja polityczna w 1996 r. przypominała nieco układ z początkowego okresu przemian ustrojowych: z jednej strony istniały ugrupowania postkomunistyczne, a z drugiej – postsolidarnościowe. Popularność rządzącej koalicji SLD−PSL spadła na skutek nieudolnych działań rządu podczas powodzi, która dotknęła południowo‑zachodnią Polskę w lipcu 1997 roku. Katastrofa spowodowała olbrzymie straty materialne oraz ujawniła nieprzygotowanie służb państwowych do działania w nadzwyczajnych sytuacjach.

Spory dotyczące konstytucji miały znaczący wpływ na wzrost notowań NSZZ „Solidarność”. Dzięki temu utworzona tuż przed wyborami Akcja Wyborcza Solidarność (AWS) była jedyną siłą zdolną rywalizować z SLD. Wybory parlamentarne w 1997 r. zakończyły się zwycięstwem AWS. Po zawiązaniu koalicji AWS i UW (Unii Wolności) stanowisko premiera objął Jerzy Buzek z AWS, stanowisko wicepremiera i ministra finansów – Leszek Balcerowicz z UW, a ministra spraw zagranicznych − Bronisław Geremek, także z UW. AWS była mozaiką polityczną trudną do kierowania z uwagi na różnice programowe wchodzących w jej skład ugrupowań. Do licznych problemów wewnątrz koalicji rządzącej dochodziła jeszcze możliwość wetowania ustaw sejmowych przez prezydenta, który wywodził się z pozostającego wówczas w opozycji SLD.

RdJeGxFJPaPm71
Wykres półpierścieniowy. Przedstawiono na nim wyniki wyborów do sejmu w 1997 roku. W procentach została podana ilość mandatów uzyskanych przez poszczególne partie polityczne. Lista elementów:
  • Sojusz Lewicy Demokratycznej: 35,7%
  • Polskie Stronnictwo Ludowe: 5,9%
  • Unia Wolności: 13%
  • Akcja Wyborcza „Solidarność”: 43,7%
  • Ruch Odbudowy Polski: 1,3%
  • mniejszość niemiecka: 0,4%
Źródło - Stentor
Porównaj skład sejmu po wyborach w 1993 i 1997 r. Wskaż najważniejsze różnice.

Rząd, zgodnie z zapowiedziami z kampanii, rozpoczął realizację przygotowanych przez parlament ustaw o lustracjilustracjalustracji, reformie administracji publicznej, ubezpieczeniach społecznych i służbie zdrowia oraz szkolnictwie. Od 1 stycznia 1999 r. wprowadzono nowy podział administracyjny kraju: zamiast 49 województw ustanowiono 16. Przywrócono też trzystopniowy podział na województwa, powiaty i gminy. Istotną częścią reformy administracji było utworzenie wojewódzkich i powiatowych struktur samorządowych. Ponadto wprowadzono nowy system emerytalny, połączony z reformą finansowania służby zdrowia. Trudności z wdrażaniem reform spowodowały spadek poparcia dla gabinetu oraz rozpad koalicji AWS–UW w czerwcu 2000 roku. Od tego momentu rząd Jerzego Buzka działał jako gabinet mniejszościowy AWS, nękany ciągłymi aferami i skandalami z udziałem pracowników administracji rządowej, zagrożony załamaniem stabilności finansowej państwa.

Kompromis konstytucyjny

Rsunmi9KArzDU1
Wejście do budynku Trybunału Konstytucyjnego. Trybunał Konstytucyjny jest organem właściwym do orzekania w sprawie kontroli konstytucyjności aktów prawnych.
Źródło: Adrian Grycuk, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Proces transformacji ustrojowej przebiegał dwutorowo: wprowadzaniu zmian w obowiązującej ciągle konstytucji z 1952 r. towarzyszyły prace nad przygotowaniem nowej ustawy zasadniczej. Najistotniejszych zmian dokonano w latach 1989–1992. Ustawa konstytucyjna o trybie przygotowania i uchwalenia Konstytucji RP została uchwalona 23 kwietnia 1992 roku. Następnie przyjęto małą konstytucję, która regulowała sposób organizacji i działania najważniejszych organów państwa: parlamentu, rządu i prezydenta oraz samorządu terytorialnego. Przepisy, które dotyczyły organów ochrony prawnej i kontroli, podstawowych praw i obowiązków obywatelskich, prawa wyborczego, symboli państwowych i zmiany konstytucji, zachowano w brzmieniu z 1952 roku. W rezultacie w latach 1992–1997 obowiązywały trzy akty konstytucyjne: ustawa o trybie przygotowania i uchwalenia konstytucji RP (z 23 kwietnia 1992 r.), mała konstytucja (z 17 października 1992 r.) oraz niektóre przepisy z konstytucji PRL (z 1952 r.).

W kwietniu 1994 r. dokonano nowelizacji ustawy konstytucyjnej. Nowelizacja ta polegała na przyznaniu prawa inicjatywy ustawodawczej grupie obywateli, którzy uzyskali dla swojego projektu najmniej 500 tys. podpisów osób mających czynne prawo wyborcze do sejmu. W kwietniu 1997 r. Zgromadzenie Narodowe uchwaliło Konstytucję RP, która weszła w życie 17 października 1997 r., po przyjęciu jej przez obywateli w ogólnonarodowym referendumreferendumreferendum.

RO6oB1G6fmg6T
Nagranie filmowe lekcji pod tytułem Przemiany ustrojowe w latach 1989–1997.

Słownik

dekomunizacja
dekomunizacja

proces, w wyniku którego zostają usunięte z życia publicznego ślady związane z przeszłością komunistyczną

denominacja
denominacja

reforma polegająca na wycofaniu znajdujących się dotychczas w obiegu znaków pieniężnych i zastąpieniu ich nowymi; zwykle wiąże się z wymienieniem wysokiego nominału dotychczasowej waluty na niższy według wcześniej ustalonych proporcji

demagogia
demagogia

(z gr. demagogos – przywódca ludu) sposób wpływania na opinię publiczną poprzez odwoływanie się do emocji, oczekiwać, składanie obietnic bez pokrycia w celu realizacji własnych ambicji, zapewnienia poparcia, poklasku

lustracja
lustracja

w państwach postkomunistycznych działania prawne i polityczne mające na celu ujawnienie (na podstawie zachowanych akt) funkcjonariuszy i współpracowników komunistycznych służb specjalnych oraz usunięcie ich z życia publicznego

ordynacja wyborcza
ordynacja wyborcza

zbiór przepisów regulujący sposób przeprowadzania wyborów, wyłaniania zwycięzców czy podziału mandatów

pluralizm polityczny
pluralizm polityczny

zasada funkcjonująca w państwach demokratycznych, polegająca na istnieniu kilku partii politycznych o różnych orientacjach i programach, które walczą między sobą o władzę

populizm
populizm

(łac. populus – lud) zjawisko polityczne polegające na odwoływaniu się do „woli ludu” lub „zwykłego obywatela” w celu zdobycia władzy; populizm jest terminem nieostrym, często wykorzystywanym w debacie publicznej do zdyskredytowania oponenta

reemigrant
reemigrant

emigrant, który powraca do ojczyzny

referendum
referendum

(z łac. referre – odnosić się, informować) forma głosowania o charakterze powszechnym, w której udział mogą brać wszyscy obywatele uprawnieni do głosowania; referendum akcesyjne – referendum podejmowane w celu uzyskania zgody społeczeństwa na przystąpienie krajów kandydujących do Unii Europejskiej

system proporcjonalny
system proporcjonalny

system wyborczy, polegający na tym, że biorące udział w wyborach partie otrzymują w parlamencie liczbę mandatów powiązanych z liczbą głosów złożonych na te partie w danym okręgu wyborczym

transformacja ustrojowa
transformacja ustrojowa

proces zmian zachodzących w danym państwie wewnątrz systemu politycznego albo partyjnego; termin tem często bywa stosowany w odniesieniu do zmian zachodzących od 1989 r., czyli przemian wiodących od socjalistycznego systemu społecznego do państwa liberalno‑demokratycznego i gospodarki rynkowej

Słowa kluczowe

Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej, Porozumienie Centrum, Ruch Obywatelski‑Akcja Demokratyczna, Lecha Wałęsa, Tadeusz Mazowiecki, wojna na górze, Antoni Macierewicz, Jan Olszewski, wojna na teczki, Hanna Suchocka, Sojusz Lewicy Demokratycznej, Polskie Stronnictwo Ludowe, Aleksander Kwaśniewski, konstytucja, III Rzeczpospolita, świat na przełomie tysiącleci

Bibliografia

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

W. Roszkowski, Najnowsza historia Polski 1980–2002, Warszawa 2003.