Przeczytaj
O autorze
Tadeusz Żeleński urodził się w 1874 roku. W świecie literackim znany jest jego pseudonim: Boy, na różne sposoby łączony z nazwiskiem: Tadeusz Żeleński‑Boy lub Tadeusz Boy‑Żeleński.
Jako chłopiec był niepokorny i krnąbrny. W szkole uczył się dobrze, ale zawsze miał inne zdanie niż wszyscy. Z upodobaniem czytał dzieła Williama Szekspira, Aleksandra Dumasa, polskich pozytywistów, chętnie chodził do teatru, gdzie podziwiał m.in Helenę Modrzejewską. Po odbyciu obowiązkowej służby wojskowej przyszły publicysta i satyryk zapisał się na Wydział Lekarski Uniwersytetu Jagiellońskiego. Jednocześnie próbował pisać wiersze. Debiutował w 1895 roku, drukując w „Świecie” cykl czterech sonetówsonetów. Nie stronił od kawiarnianego życia, a kiedy w 1898 roku w Krakowie zamieszkał Stanisław Przybyszewski, Boy, pełen podziwu dla mistrza, przyłączył się do dekadenckiej, artystycznej kompanii.
Po studiach ukończonych w 1900 roku pracował krótko jako wolontariusz w Szpitalu św. Łazarza, potem wyjechał na studia do Paryża, gdzie głównie udzielał się towarzysko, przesiadując w kabaretach. Po powrocie do kraju pracował w zawodzie lekarskim. W 1903 roku został asystentem w Klinice Chorób Dzieci.
Kabaret Zielony Balonik
Boy pracował w zawodzie lekarza, ale jednocześnie udzielał się literacko. W 1905 roku w Krakowie, w słynnej Jamie Michalikowej, powstał kabaret Zielony Balonik, z którym Żeleński wkrótce związał się jako autor wierszy satyrycznych, szopekszopek i licznych parodii. Wzbudzały one żywy aplauz publiczności. W swoich wierszach Boy ośmieszał pruderiępruderię tradycyjnej moralności, hipokryzję, romantyczny model miłości, mieszczański styl życia oraz podporządkowanie konwenansomkonwenansom. Śmiało podchodził do tematu erotyki, pisał bez ogródek, często posługując się wyrazistymi aluzjami. Nie był zbyt zainteresowany polityką, wolał krytykować obyczaje niż toczyć ideologiczne spory.
Poeta chętnie korzystał z groteskigroteski, z upodobaniem wyostrzając polskie przywary i opatrując je rubasznym komentarzem. Wiele jego dowcipnych zdań weszło do języka potocznego, niczym okraszone humorem aforyzmy, np. „Z tym największy jest ambaras, / Żeby dwoje chciało naraz”. Żeleński stosował wiersz sylabotoniczny oraz dobierał rymy tak, żeby spinały wers zaskakującą puentą.
Wybitny tłumacz
Boy szczególnie zasłużył się dla literatury, przekładając ponad 120 dzieł francuskich autorów, od średniowiecznej literatury satyrycznej przez Michela de Montaigne’a, Moliera i XVIII‑wieczną literaturę libertyńskąlibertyńską po Honoriusza Balzaka i Alfreda Jarry’ego. Po pierwszej wojnie światowej Żeleński pełnił funkcję kierownika literackiego warszawskiego Teatru Polskiego, zajmował się krytyką teatralną, był też felietonistą.
Boy publicysta
Boy‑Żeleński był bacznym i wrażliwym obserwatorem otaczającego go świata i ludzi. Na przykład w Słówkach, zbiorze felietonów, relacjonował krakowskie sprawy i sprawki.
O nowym wydaniu Słówek Boya„Słówka” to rodzaj kroniki życia Krakowa z lat 1900–1910. Widać w nich olbrzymią wrażliwość autora na zjawiska i wydarzenia współczesnego mu życia. Najczęściej komentowano teksty „krakowskie”. Znajdziemy tam opis nieprzyjęcia witraży Wyspiańskiego do katedry, spór o zabytki, życie kawiarniane, kanonizację królowej Jadwigi, system gimnastyki Muellera i wiele innych ciekawostek, którymi żyło wtedy miasto.
Jan Kott w przedmowie do „Słówek” pisał:
„Stały się świadectwem epoki i urosły do wielkiej satyry. Toteż nic dziwnego, że dopiero teraz zaczynamy odkrywać ich istotną literacką genealogię, ich prawdziwe miejsce historyczne. Słówka stają nagle obok dramatów Kisielewskiego: W sieci i Karykatur, obok Moralności pani Dulskiej i obok... Wesela”.
Źródło: Lucyna Szura, O nowym wydaniu Słówek Boya. Cytat za: www.culture.pl.
Jednym z celów, które sobie postawił Boy jako publicysta, było oczyszczenie z romantycznej patynypatyny wizerunków wielkich polskich poetów, m.in. Adama Mickiewicza. Żeleński uważał, że należy odfałszować biografię wieszcza, wydobyć na światło dzienne mniej chlubne fakty z jego życia po to, by ukazać go w pełni; nie jako romantyczny mit, ale człowieka ulegającego słabościom czy zmagającego się z przyziemnymi sprawami. Za swoją postawę Boy był wielokrotnie krytykowany, posądzany o skłonność do plotkarstwa. Jednak Maria Janion, znawczyni romantyzmu, napisała:
Bezsporną jest na pewno jedna zdobycz kampanii o Mickiewicza żywego – zerwanie z prymitywnym schematem wielkości na rzecz przekonywającego ukazania tragicznych sprzeczności w jego życiu i twórczości.
Ostatnie dwa lata życia Boy spędził we Lwowie, gdzie przedostał się już po wybuchu drugiej wojny światowej. Na tamtejszym uniwersytecie objął katedrę historii literatury francuskiej, współpracował z prasą literacką. Został rozstrzelany przez hitlerowców o świcie 4 lipca 1941 roku we Lwowie, na Wzgórzach Wuleckich.
Słownik
(fr. grotesque – dziwaczny, dziwaczność) – określenie szczególnego rodzaju komizmu, którego właściwością jest odrzucenie przyjętych zasad prawdopodobieństwa, prowadzące do powstania zdeformowanego, obrazu rzeczywistości; charakterystyczne dla groteski jest współwystępowanie elementów tragizmu i komizmu czy kontrastu, które służą celom satyrycznym lub parodystycznym; utwór literacki o elementach komicznie przejaskrawionych, nieprawdopodobnych, karykaturalnych
(fr. feuille – liść, feuilleton – kartka złożona na czworo) – gatunek publicystyczny (prasowy, radiowy, telewizyjny), odznaczający się swobodą kompozycyjną i językową, porusza i komentuje aktualne problemy społeczne, polityczne, obyczajowe czy kulturalne. Stylistycznie felieton korzysta z mowy potocznej, jak również ze środków typowo literackich - satyry, humoru, peryfraz, metafor, kontrastów, ironii. Punktem wyjścia felietonu są zawsze prawdziwe wydarzenia, które ulegają przetworzeniu, dopuszczalne są elementy fikcji literackiej
(fr. convenance) – obowiązująca w jakimś środowisku norma zachowania się w określonej sytuacji
(łac. libertinus – wyzwolony, wyzwoleniec) – ruch umysłowy rozwijający się głównie we Francji w XVII i XVIII wieku, kwestionujący tradycyjną moralność i dominację religii chrześcijańskiej; filozofia libertynizmu nawiązywała do skrajnie hedonistycznego epikureizmu oraz do renesansowego ideału używania życia; libertynizm intelektualny kładł nacisk na swobodę myśli i jej niezależność od autorytetów religijnych; stanowił źródło oświeceniowego racjonalizmu i humanizmu, a zarazem immoralizmu (D.A.F. de Sade); praktykowanie i głoszenie niemoralności i bezbożności
(łac. pruderie) – przesadna i udawana wstydliwość, zwłaszcza gorszenie się sprawami seksu
(łac. publicus – powszechny, społeczny) – gatunki wypowiedzi w środkach komunikacji społecznej (prasa, radio, telewizja, internet etc.) podejmujące aktualne w danym momencie tematy dotyczące m.in. kultury, polityki, społeczeństwa; zawierają opinie dziennikarzy, którzy prezentując własny punkt widzenia, dążą do kształtowania opinii publicznej; do gatunków publicystyki należą m.in.: reportaż, felieton, recenzja
(wł. sonetto) – gatunek liryczny, który zrodził się we Włoszech ok. XIII wieku, o tematyce salonowo‑erotycznej (Petrarka) lub refleksyjno‑filozoficznej (Sęp Szarzyński). Sonet składa się z 14 wersów podzielonych na zwrotki (4‑4-3‑3 lub 4‑4-4‑2). Dwie zwrotki czterowersowe mają charakter opisowy, a dwie zwrotki trzywersowe – charakter refleksyjny. W zależności od układu rymów wyróżnia się sonet włoski (abba abba cdd cdc lub cdc dcd) i francuski (abba abba cdc dee). Kunsztowna kompozycja sonetów wiąże się z wykorzystaniem środków stylistycznych: wymyślnych powtórzeń, gradacji, paralelizmów, metafor (łac.