RF2V0HMEoYdDX1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Jest ono wykonane z białego marmuru. Mężczyzna jest dojrzały. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma niewielki, zadarty nos. Włosy mężczyzny są krótkie, przylegają do głowy, są lekko falujące. Mężczyzna ma gęstą brodę i wąsy.

Zapytajmy na początku, czy można mówić o czymś takim, jak predyspozycje do zostania wielkim filozofem. Sokrates urodził się jako syn Sofroniska, rzeźbiarza nagrobnego, i Fainarety, miejscowej akuszerki. Ojciec zarabiał więc niewiele, a matka – praktycznie wcale. Młodzieniec zapewne miał iść w ślady ojca, lecz niektórymi niespodziewanymi zachowaniami budził zdumienie najbliższych.
W zasadzie przez całe swoje życie wzbudzał albo konsternację, albo podziw. Wieść niesie, że jeszcze za młodu, podczas służby wojskowej, zamyślił się na dłuższy czas. Jakoś po śniadaniu stanął przed namiotem i począł rozmyślać, tępo zapatrzony w ziemię. Stojąc w ten sposób wzbudzał zdumienie mijających go towarzyszy. Jako że minęły godziny popołudniowe, a wieczór zaczął się na dobre, koledzy z armii ułożyli sobie derki pod gołym niebem i rozmawiając wesoło, zezowali na młodzieńca, wyczekując, co się stanie. Podobno dopiero po całej nocy, gdy nastał świt, Sokrates zakończył rozmyślania, przyklęknął, dziękując bogom, i wrócił do obowiązków. To zapewne przez takie zachowania Chajrefont, zapytawszy delficką wyrocznię o mądrość Sokratesa, usłyszał znaną odpowiedź:

Taka odpowiedź chyba nikogo nie zdziwiła bardziej niż samego Sokratesa. Począł więc odwiedzać ludzi uważanych wówczas za najmędrszych i wypytywać ich, czym w zasadzie jest mądrość. Zdumiał się jeszcze bardziej, że nikt nie potrafił udzielić mu satysfakcjonującej odpowiedzi ani na tak zadane pytanie, ani w kwestii tego, czym są piękno, dobro, sprawiedliwość. Zresztą o tym pierwszym nic nie byli w stanie powiedzieć mu artyści, o drugim – prawodawcy, o trzecim zaś – politycy. W ten sposób powstała jednak maniera Sokratesa, polegająca na chodzeniu i zadawaniu pytań, toczeniu rozmów, szukaniu odpowiedzi. Stąd też geneza jego słynnego „wiem, że nic nie wiem”. Wszak dopiero, gdy uświadomimy sobie własną niewiedzę, cały jej ogrom, możemy skutecznie rozpocząć proces zdobywania wiedzy.

R89T7AqjFZvyV1

Zdjęcie przedstawia mozaikę. Widać na niej postać ludzką z zaznaczonymi wszystkimi kośćmi, leżącą na ziemi. Pod postacią widać napis w języku greckim.

Filozofowanie Sokratesa było więc autorefleksją, rozważaniami na temat własnej psychepsyche, jej kondycji i cech dla niej typowych. Aby poznać otaczający nas świat, trzeba przecież najpierw poznać samego siebie. Właśnie do tego wzywał napis, jaki znajdował się nad wejściem do delfickiej świątyni. Odpowiedzi na pytania dla człowieka najważniejsze należy poszukiwać w samym człowieku. Dobro, prawość, sprawiedliwość są przecież pojęciami dotyczącymi człowieka, a więc istoty rozumnej i samoświadomej. Autorefleksja jest zatem niezbędna. Dzięki niej bowiem poznajemy aretéaretéareté, czyli wymienione wcześniej cnoty, typowe dla istot ludzkich i bogów.
Jeżeli jednak cnoty są cechami typowymi dla istot rozumnych, to same w sobie muszą mieć racjonalny charakter. Oznacza to, że poznajemy je za pomocą rozumu. Jeżeli zaś cnoty są cechami czysto ludzkimi, powinny w tym samym stopniu i w ten sam sposób dotyczyć każdego człowieka. Są zatem obiektywne, czyli takie same dla każdej istoty ludzkiej. Jeśli więc cnoty są obiektywne i racjonalne, to każdy z nas – o ile tylko odpowiednio wytęży swój rozum – może poznać ich naturę i samemu rozsądnie je realizować. Na tym właśnie polega racjonalizm (intelektualizm) etyczny Sokratesa Ateńczyka – wiedzieć, czym jest dobro, oznacza dobro czynić.

Aby pobudzić intelekt rozmówców do samodzielnych poszukiwań filozof stosował dwie metody dialogu. Pierwsza, znana dziś powszechnie, a wywodząca się z Sokratejskiego wiem, że nic nie wiem, polegała na logicznym zbijaniu argumentów rozmówcy, dopóki nie popadł on w wewnętrzną sprzeczność własnych twierdzeń, co jawnie ukazywało, że nie jest w stanie odpowiadać na pytania o najważniejsze i – zdawałoby się – najprostsze zagadnienia. Greckie elenkhos oznacza zbijanie, jest to więc „metoda elenktyczna”. Była przez Sokratesa stosowana nieco rzadziej i tylko w szczególnych przypadkach. Był wszak filozofem, który „nic nie wiedział”, trudno byłoby mu więc występować w roli tego, który od początku dyskusji broni poprawnego stanowiska. Używał jej raczej w sytuacjach, gdy przeciwnik popełniał oczywiste błędy, nie traktował go poważnie lub z różnych powodów bronił stanowiska, w które sam nie wierzy. Filozof chętniej posługiwał się metodą majeutyczną, której nazwa pochodzi od greckiego majeutike, określającego sztukę położniczą, akuszerską, pomoc przy porodzie. Jako syn akuszerki filozof mógł dokonywać autoironii, w myśl której sam nic nie wie, lecz jedynie pomaga rozmówcy wydobyć z niego prawdę, która tkwi w jego umyśle. Dzięki tej metodzie Sokrates, wspólnymi siłami z osobą, z którą dyskutował, dochodził do prawdy, poprawnego rozumienia pojęć i zagadnień.

REkw5fgAvWH2a1

Obraz przedstawia szkołę ateńską. W przestronnym, starożytnym budynku, pełnym rzeźb i płaskorzeźb znajduje się liczna grupa mężczyzn. Mężczyźni chodzą, siedzą, rozmawiają ze sobą, gestykulują.

Przechadzał się więc Sokrates po ateńskiej agorze, odwiedzał znajomych, zawsze chętnych do rozmów z nim, kontynuując swe dzieło uświadamiania ludziom ich własnej niewiedzy. Z pewnością nie był ucieleśnieniem greckiej zasady kalos‑kagathoskalos‑kagathoskalos‑kagathos, łączącej w sobie piękno duszy i piękno ciała. Zazwyczaj bosy i w podartych łachmanach, o raczej niemiłej aparycji niskiego, łysiejącego grubaska z wyłupiastymi oczami i bulwiastym nosem. W tych przechadzkach towarzyszył mu zawsze jego prywatny daimoniondaimoniondaimonion, wewnętrzny głos, który doradzał mu w ważnych kwestiach. Ci, którzy Sokratesa znali i rozumieli, zawsze okazywali mu wielki szacunek, jaki oddaje się ludziom wybitnym i dobrotliwym, bez reszty poświęcającym się służbie dla innych. Szeroki tłum go jednak nie znał. Mało kto rozumiał jego intencje. W opinii ogółu był uznawany albo za nieszkodliwego wariata, albo za cynicznego sofistę, który zaczepia ludzi tylko po to, aby ich obrażać i robić z nich głupców. Był przy tym postacią sławną, o czym świadczyć może fakt, że poświęcono mu kilka komedii, jak chociażby słynne Chmury Arystofanesa, w których uchodzi za bezbożnika deprawującego młodzież.
Tak zresztą brzmiało oskarżenie, jakie wystosowali przeciw niemu spiskowcy, kierowani resentymentem i pałający żądzą zemsty za wyimaginowane krzywdy:

Było prawdą, że kto sokratejskiego daimoniona nie rozumiał, mógł Sokratesa oskarżyć o bezbożność. A co do kwestii deprawowania młodzieży, to faktycznie wolała ona przebywać z mądrym Sokratesem, niż spędzać dni na żmudnym i nudnym przyuczaniu do praktycznych rzemiosł. Do Sokratejskich metod dyskusji należało „zbijanie” argumentów rozmówcy. Kto zaś nie miał do siebie dystansu, uważał, że Sokrates wydrwiwa go, robi z niego głupca, a a skoro młodzież uczyła się tych metod od wielkiego filozofa, to przypisywano mu nauczanie braku szacunku. Zarzut był więc absurdalny, zdawało się znajomym filozofa, że oskarżyciele jedynie się ośmieszą. Problem w tym, że Sokrates na rozprawie odpowiadał na zarzuty szczerze, twardo stał przy swojej filozofii, wygłaszał filozoficzne wykłady, przez co tylko irytował i denerwował sędziów. Stała się więc rzecz absurdalna – niewinny człowiek, właśnie dlatego, że zamiast schlebiać tłumowi, bronił swej nauki, został skazany na śmierć. A wyrok przyjął jak prawdziwy mędrzec – z godnością, bez cienia sprzeciwu, wieszcząc, że miasto skazało się tym wyrokiem na hańbę, a bat krytyki czynionej przez kolejne pokolenia będzie je smagał niemiłosiernie.

Słownik