Encyklopedia PWN podaje, że udomowienie, czyli domestykacja (od łac. domesticus – domowy) to całość procesów przekształcania się właściwości morfologicznychmorfologiamorfologicznych, fizjologicznychfizjologiafizjologicznych, rozwojowych i psychicznych zwierzęcia dzikiego pod wpływem długotrwałego oddziaływania człowieka, czynników genetycznych i środowiskowych. Encyklopedia PWN dodaje również, że pierwszym etapem tego procesu było oswojenie zwierząt. Polegało ono na wygasaniu lęku przed człowiekiem, co pociągało za sobą redukcję dystansu ucieczki, zanik reakcji obronnych i poszukiwanie wśród ludzi kompanów. Zwierzęta oswajały się początkowo z jednym człowiekiem, a z czasem dotyczyło ono większych grup osób. U oswojonych zwierząt w kolejnych pokoleniach wykształcały cechy bardziej odbiegające od ich dzikich przodków. Liczba zwierząt oswojonych znacząco wzrosła od końca XIX w. Wiązało się to z powstawaniem ogrodów zoologicznych i ośrodków naukowych.

R1IsqypxCiXrF

Zdjęcie przedstawia trzy słonie, na których siedzą ich jeźdźcy - mężczyźni o ciemnej karnacji. Słonie stoją obok siebie na niskiej trawie. Mężczyźni siedzą na dużych siodłach, pod którymi są derki. Dwa słonie mają namalowane na czołach ozdoby. W tle są dwa niskie budynki oraz wysokie drzewa.

Z procesem udomowienia związane są dwa inne pojęcia: adaptacja i aklimatyzacja. Pierwsze z nich dotyczy zmian genetycznych i biologicznych, które pozwalają zwierzętom przetrwać w niekorzystnych dla nich warunkach środowiska. Mogą one być wywołane selekcją naturalnąselekcja naturalna (dobór naturalny)selekcją naturalną lub na skutek działalności człowieka. Natomiast drugie z tych pojęć związane jest z długookresowymi zmianami fizjologicznymi w organizmach zwierząt, dzięki którym stają się one bardziej tolerancyjne na działanie klimatycznego czynnika stresowego.

RVNq1IIEYq5xr

Zdjęcie przedstawia zbliżenie na trzy końskie łby z założonymi kantarami. Konie mają brązowe umaszczenie, ciemne grzywy. Pasą się na łące.

RJqMZ5TWh6RDH

Zdjęcie przedstawia butelkę oraz szklankę, w których jest mleko. Stoją na stole na białej, bawełnianej serwecie. Obok nich leży drewniana łyżka oraz ziarna grochu.

Mechanizmy adaptacji w stosunku do czynników strefowych okazują się bardzo zróżnicowane. Dzięki nim możliwa jest hodowla tych zwierząt i ich gospodarcze wykorzystanie. Na skutek wysokiej temperatury zwierzęta kopytne linieją, owce merynosowe wykształcają cienką i gęstą wełnę, a bydło zebu odznacza się zwiększoną powierzchnią skóry. Z kolei niska temperatura doprowadziła do: zakrycia prawie wszystkich organów (np. u jaka), wykształceniu grubej skóry u koni zimnokrwistych, a także grubej warstwy tłuszczu u reniferów. Sezonowość w dostępie do paszy spowodowała, że niektóre zwierzęta gromadzą zapasy tłuszczu w różnych częściach ciała (np. wielbłądy - w garbach, a pewne gatunki owiec - w ogonach i zadach). Natomiast niedobór tlenu doprowadził u zwierząt żyjących na terenach górskich (np. w lam, jaków i alpak) do  zwiększenia zdolności krwi do transportu tlenu dzięki większej zawartości erytrocytów. Co ciekawe, zwierzęta te potrafią także efektywniej wykorzystywać składniki mineralne ze spożywanych pasz. Czynniki środowiskowe mają także wpływ na skórę zwierząt. Zwierzęta żyjące na przestrzeni otwartej, a zwłaszcza na równiku odznaczają się większą liczbą melaniny we krwi. Osobniki o małej ilości tego pigmentu nie mają tam szans na przetrwanie.

Najbardziej dogodna temperatura powietrza dla prowadzenia hodowli i funkcjonowania większości gatunków zwierząt gospodarskich wynosi ok. 21‑26°C. Dlatego też w klimacie kontynentalnym, subtropikalnym czy tropikalnym produkcja zwierzęca jest mniej efektywna, a hodowla zwierząt wymaga wysokich kosztów związanych z utrzymaniem stałej temperatury w budynkach gospodarskich.

Bydło i owce, które są zwierzętami typowo nizinnymi, mogą być hodowane nawet na wysokości 4 000 m n.p.m., pod warunkiem, że wprowadzanie ich na tę wysokość będzie miało charakter stopniowy. Natomiast jak, lama czy alpaka są dostosowane do życia na wysokości nawet do 5 000 m n.p.m. i średniej rocznej temperatury powietrza wynoszącej ok. 0°C.

Zwierzęta w systemie oborowym nie są narażone na oddziaływanie czynnika środowiskowego. Jest on istotny jednak w przypadku chowu pastwiskowego. W Europie i Ameryce Północnej rolnicy są przygotowani na sezonowość produkcji paszy, robiąc zapasy na zimę dla inwentarza. W suchszych regionach światach zwierzęta są same zdobywać pożywienie przez cały rok, ponieważ gatunki te są do tego przystosowane.

Zauważono także prawidłowości między warunkami środowiska a reprodukcją zwierząt. Dla przykładu, w naszej strefie klimatycznej potomstwo dzikich krewnych zwierząt udomowionych przychodzi na świat zwykle wiosną - ze względu na rosnącą po zimie temperaturę powietrza i obfitość pożywienia. W ten sposób młody osobnik będzie w pełni ukształtowany fizycznie, aby przeżyć za kilkanaście miesięcy zimę.

Zwierzęta są przydatne gospodarczo człowiekowi od około 12 tysięcy lat. Służą jako siła pociągowa, otrzymuje się z nich pożywienie, skóry czy wełnę. Ponadto niektóre z nich (głównie konie) człowiek zabierał na pola bitewne. Jednak liczba kręgowców, które zostały przez niego udomowione, jest właściwie niewielka. Spośród około 6 tysięcy gatunków ssaków człowiek hoduje zaledwie 25‑30, natomiast z około 8,5 tysiąca gatunków ptaków - jedynie 10‑15. Udomowionymi zwierzętami bezkręgowymi są tylko pszczoły i jedwabniki. W czasach współczesnych trwa udomowienie lisa srebrnego, nutrii, szynszyli, norki i szopa pracza.

RHZS77EUOuBZb

Zdjęcie przedstawia leżącego na ziemi lisa. Lis ma szarą sierść, ale czarną sierść na uszach, pysku, przednich łapach. Jego ogon jest bardzo puszysty z białą końcówką. Jego pysk jest długi i wąski. W pobliżu lisa rośnie trawa.

Oceniając je, bierze się pod uwagę różne cechy organizmów, m.in. rozmiar, umaszczenie, kształt, wydajność czy reprodukcjareprodukcjareprodukcja. Oczywiście, najłatwiejszą do rozpoznania różnicą między osobnikami udomowionymi i żyjącymi dziko jest pierwsza z nich. Zwiększenie lub zmniejszenie rozmiaru jest ściśle związane z mutacjamimutacjamutacjami. Uważa się obecnie, że największe zmiany w tym zakresie nastąpiły u świni. Dzika świnia odznacza się bardzo przebudowaną klatką piersiową, dużym rozmiarem głowy oraz jest wysoka w kłębie. Natomiast świnie udomowione charakteryzują się różnymi kształtami.

R1EyNNCKV3HGK

Na rysunku jest koń. Na jego grzbiecie w najwyżej wysuniętym fragmencie u nasady szyi zaznaczono czerwonymi liniami kłąb.

Zimnokrwiste konie używane w wiekach średnich dochodziły w kłębie (czyli w najwyżej wysuniętym fragmencie grzbietu przy nasadzie szyi) do 2 m. Natomiast współczesne konie ardeńskie i perszerony są o wiele niższe.

W wyniku udomowienia zwierzęta uzyskały cechy pozwalające im żyć w określonych warunkach środowiskowych. Dzięki temu człowiek może hodować zwierzęta gospodarskie w celu uzyskania żywności, skór, futer, a także wykorzystać je do prac polowych lub w celach rekreacyjnych. Inne zwierzęta towarzyszą człowiekowi w życiu codziennym, umilając mu czas. Niestety, należy zwrócić uwagę na to, że wiele udomowionych i oswojonych gatunków zwierząt nie dałoby rady przetrwać w warunkach pierwotnych, obok zwierząt dzikich. Dotyczy to na przykład niektórych gatunków psów, które dziś są przystosowane do życia w ciepłym domu i nie potrafiłoby znaleźć lub zawalczyć z dziko żyjącymi zwierzętami o pożywienie.

Obecnie trudno jest wyobrazić sobie rozwój cywilizacyjny człowieka bez obecności zwierząt w jego otoczeniu. Żeby je udomowić, trzeba było zdobyć dużą wiedzę o gatunkach występujących w przyrodzie. Naukowcy nie są do końca pewni, gdzie i kiedy nastąpił ten proces. Wydzielili oni jednak kilka okresów przekształcania dzikich zwierząt w inwentarz domowy:

• powstanie centrów udomowienia zwierząt uznawanych obecnie za inwentarz żywy (lata 9000‑5000 p.n.e.),

• wielkie migracje (5000 p.n.e.-1750 n.e.), szczególnie z Azji w kierunku zachodnim,

• kontrolowane krycie (1750‑1945) w Europie Zachodniej (początkowo w Anglii),

• sztuczna inseminacjasztuczna inseminacjasztuczna inseminacja (od 1945) w celu poprawienia jakości w hodowli i reprodukcji,

• era biotechnologii (od lat 80. XX w.) wykorzystująca m.in. ingerencję w proces rozrodczy zwierząt, klonowanie, metodę in vitro oraz zwierzęta transgeniczneorganizmy transgeniczne (organizmy genetycznie zmodyfikowane)zwierzęta transgeniczne.

W późniejszych okresach udomowiono m.in. indyka domowego i przepiórkę domową (ok. 1 000 r. n.e.).

Literatura:

Grzebisz W., Szramka H. (red.) Wielka Encyklopedia Geografii Świata. Tom XI. Rolnictwo i leśnictwo, Wydawnictwo Kurpisz, Poznań 1998.

Słownik