Przemiany środowiska geograficznego, które współcześnie zachodzą w dużym tempie, przejawiają się w zmianach krajobrazu. Zmiany te często prowadzą do utraty najcenniejszych fragmentów krajobrazu, na które składają się zarówno dobra natury, jak i dobra kultury materialnej. Negatywne efekty przemian krajobrazu przyczyniają się do podejmowania różnego rodzaju działań ochronnych. Działania te mają charakter prewencyjny i odtwórczy, w związku z tym podejmowane są one zarówno w zakresie przyrodniczym, jak i kulturowym.

Ochrona krajobrazu jest jednym z najważniejszych wyzwań cywilizacyjnych współczesnego świata. Ze względu na międzynarodowe znaczenie wypracowany został cały szereg narzędzi, których zadaniem jest wzmacnianie działań mających na celu zarządzanie, kształtowanie i ochronę krajobrazu. Jednym z najważniejszych jest Europejska Konwencja Krajobrazowa, uchwalona 20 października 2000 r. we Florencji i ratyfikowana w Polsce 24 czerwca 2004 roku. W konwencji zostało zdefiniowane pojęcie krajobrazukrajobraz (według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej)krajobrazu, określono, na czym polega jego ochrona, gospodarowanie krajobrazemgospodarowanie krajobrazem (według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej)gospodarowanie krajobrazem i jego planowanie. Konwencja wskazuje także na utylitarną wartość krajobrazu jako kluczowego elementu dobrobytu społeczeństw i jednostek, zasobu sprzyjającego działalności gospodarczej. W dokumencie stwierdzono, że krajobraz jest podstawowym komponentem europejskiego dziedzictwa przyrodniczego i kulturowego, przyczyniającym się do dobrobytu ludzi i konsolidacji europejskiej tożsamości. Ponadto zapisano, że jest ważnym czynnikiem wpływającym na jakość życia ludzi zarówno na obszarach zdegradowanych, jak i o wysokiej jakości środowiska geograficznego.

W Polsce najważniejszym dokumentem mającym na celu ochronę i kształtowanie krajobrazu jest Ustawa z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu. W ustawie tej, podobnie jak w Europejskiej Konwencji Krajobrazowej, zawarto definicję pojęcia krajobrazkrajobraz (według Ustawy z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu)krajobraz, a ponadto sprecyzowano definicje terminów: krajobraz priorytetowykrajobraz priorytetowykrajobraz priorytetowy, krajobraz kulturowykrajobraz kulturowykrajobraz kulturowywalory krajobrazowewalory krajobrazowewalory krajobrazowe. Przepisy zawarte we wspominanej wcześniej ustawie stanowią uzupełnienie przepisów dotyczących ochrony krajobrazu zawartych w Ustawie z dnia 16 kwietnia 2004 r. o ochronie przyrody. W dokumencie tym znajdują się przepisy dotyczące ochrony krajobrazu, na które składają się definicje, zasady tworzenia oraz funkcjonowania takich form ochrony jak: park krajobrazowypark krajobrazowypark krajobrazowy (ryc. 1), obszar chronionego krajobrazuobszar chronionego krajobrazuobszar chronionego krajobrazu (ryc. 2) i zespół przyrodniczo‑krajobrazowyzespół przyrodniczo‑krajobrazowyzespół przyrodniczo‑krajobrazowy (ryc. 3). W ustawie tej zostały wskazane także sposoby ochrony krajobrazowej jako formy ochrony części terenu parku narodowego lub rezerwatu przyrody, polegające na zachowaniu cech charakterystycznych danego krajobrazu, dopuszczając ograniczone użytkowanie gospodarcze terenu poprzez prowadzenie gospodarki rolnej, leśnej lub rybackiej. Gospodarowanie tego typu, uwzględniające ponadto organizację ruchu turystycznego, powinno brać pod uwagę potrzeby przedmiotu ochrony i użytkowanie terenów służących obsłudze realizacji celów ochronnych danego obszaru. Przy gospodarczym wykorzystaniu takiego obszaru nie obowiązują zakazy obowiązujące w parkach narodowych lub rezerwatach. Wśród rezerwatów przyrody, ustanawianych na mocy przepisów zawartych w Ustawie o ochronie przyrody, wyróżniane są rezerwaty krajobrazowerezerwat krajobrazowyrezerwaty krajobrazowe (ryc. 4). Ochronie i zapobieganiu degradacji krajobrazu, oprócz zapisów zawartych w Ustawie o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu, służą także przepisy zawarte w Rozporządzeniu Rady Ministrów z dnia 11 stycznia 2019 r. w sprawie sporządzania audytów krajobrazowych. W dokumentach tych zawarto między innymi:

1) zasady identyfikacji i oceny współczesnych krajobrazów Polski,

2) kryteria wyznaczania krajobrazów priorytetowych,

3) założenia do wskazania zagrożeń dla możliwości zachowania wartości krajobrazów priorytetowych oraz wartości krajobrazów,

4) zalecenia dotyczące sformułowania rekomendacji i wniosków dotyczących kształtowania i ochrony krajobrazów priorytetowych oraz krajobrazów na danym obszarze.

Audyt krajobrazowy jako ustawowe narzędzie identyfikacji i zapobiegania degradacji krajobrazu sporządzany jest dla województw raz na 20 lat.

Słownik

gospodarowanie krajobrazem (według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej)
gospodarowanie krajobrazem (według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej)

działanie z perspektywy trwałego i zrównoważonego rozwoju, w celu zapewnienia regularnego podtrzymania krajobrazu tak, aby kierować i harmonizować jego zmiany wynikające z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych

krajobraz (według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej)
krajobraz (według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej)

postrzegany przez ludzi obszar, którego charakter jest wynikiem działania i interakcji czynników przyrodniczych i/lub ludzkich

krajobraz (według Ustawy z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu)
krajobraz (według Ustawy z dnia 24 kwietnia 2015 r. o zmianie niektórych ustaw w związku ze wzmocnieniem narzędzi ochrony krajobrazu)

postrzegana przez ludzi przestrzeń zawierająca elementy przyrodnicze lub wytwory cywilizacji, ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych lub działalności człowieka

krajobraz kulturowy
krajobraz kulturowy

postrzegana przez ludzi przestrzeń zawierająca elementy przyrodnicze i wytwory cywilizacji, historycznie ukształtowana w wyniku działania czynników naturalnych i działalności człowieka

krajobraz priorytetowy
krajobraz priorytetowy

krajobraz szczególnie cenny dla społeczeństwa ze względu na swoje wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, architektoniczne, urbanistyczne, ruralistyczne lub estetyczno‑widokowe i jako taki wymagający zachowania lub określenia zasad i warunków jego kształtowania

obszar chronionego krajobrazu
obszar chronionego krajobrazu

obejmuje tereny chronione ze względu na wyróżniający się krajobraz o zróżnicowanych ekosystemach, wartościowe ze względu na możliwość zaspokajania potrzeb związanych z turystyką i wypoczynkiem lub pełnioną funkcją korytarzy ekologicznych

ochrona krajobrazu (według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej)
ochrona krajobrazu (według Europejskiej Konwencji Krajobrazowej)

działania na rzecz zachowania i utrzymywania ważnych lub charakterystycznych cech krajobrazu tak, aby ukierunkować i harmonizować zmiany, które wynikają z procesów społecznych, gospodarczych i środowiskowych

park krajobrazowy
park krajobrazowy

obejmuje obszary chronione ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe, w celu zachowania, popularyzacji tych wartości w warunkach zrównoważonego rozwoju

rezerwat krajobrazowy
rezerwat krajobrazowy

rezerwat przyrody, w którym przedmiotem ochrony są charakterystyczne, przewodnie krajobrazy poszczególnych regionów o cechach naturalnych, często z zabytkami historycznymi i kultury materialnej; jest chroniony ze względu na wartości przyrodnicze, historyczne i kulturowe oraz walory krajobrazowe

rezerwat przyrody
rezerwat przyrody

obejmuje obszary zachowane w stanie naturalnym lub mało zmienionym, ekosystemy, ostoje i siedliska przyrodnicze, a także siedliska roślin, siedliska zwierząt i siedliska grzybów oraz twory i składniki przyrody nieożywionej, wyróżniające się szczególnymi wartościami przyrodniczymi, naukowymi, kulturowymi lub walorami krajobrazowymi

walory krajobrazowe
walory krajobrazowe

wartości przyrodnicze, kulturowe, historyczne, estetyczno‑widokowe obszaru oraz związana z nimi rzeźba terenu, twory i składniki przyrody oraz elementy cywilizacyjne, ukształtowane przez siły przyrody lub działalność człowieka

zespół przyrodniczo‑krajobrazowy
zespół przyrodniczo‑krajobrazowy

fragment krajobrazu naturalnego i kulturowego zasługujący na ochronę ze względu na walory widokowe lub estetyczne