Duży kraj, rozbudowana administracja

Przełom XIV i XV w. przyniósł zasadnicze zmiany w położeniu geopolitycznym państwa polskiego. Po zawarciu układów w Krewie i przyłączeniu Pomorza Gdańskiego oba połączone unią państwa zajmowały ogromny obszar o powierzchni ponad 800 tys. kmIndeks górny 2², stając się jednym z najrozleglejszych władztw ówczesnej Europy. W związku z Litwą to Polska była państwem mniejszym i bardziej jednolitym, ale i tak zarząd nią na poziomie lokalnym wymagał rozbudowy aparatu administracyjnego.

W XV w. terytorium państwa polskiego dzieliło się na dwie prowincje: małopolską i wielkopolską. Te z kolei dzieliły się na województwa, które swoją genezą nawiązywały do średniowiecznych podziałów na księstwa dzielnicowe i w praktycznie niezmienionej postaci przetrwały do końca Rzeczypospolitej.

Rg1LdjYRRGtXe

Ilustracja przedstawia szkic prezentujący króla na tronie. Król trzyma z dłoniach atrybuty władzy królewskiej jabłko i berło. Dookoła króla wiszą tarcze z różnorodnymi herbami.

W skład województw wchodziły tzw. ziemie lub powiaty. Te ostatnie zaczęły stopniowo zastępować kasztelaniekasztelaniakasztelanie. Urząd kasztelana utrzymał się wyłącznie w województwie krakowskim, gdzie był on najwyższym. Na czele każdego z województw stał wojewoda, ale pozostałe urzędy różniły się między województwami. Urzędy lokalne wywodziły się w większości z urzędów doby rozbicia dzielnicowegorozbicie dzielnicowerozbicia dzielnicowego. W XV w. zmienił się tylko ich charakter i z instrumentów władzy książęcej przekształcały się w ogniwa samorządu szlacheckiego.

Namiestnik władcy

W XIV w. zastosowano dodatkowo podział na starostwastarostwostarostwa. Urząd starosty został wprowadzony przez Wacława II, a jego powstanie wiązało się z procesem jednoczenia kraju i potrzebą kontrolowania sytuacji na prowincji. W rękach starosty pozostawał zarząd terytorialny kraju oraz reprezentowanie władzy królewskiej w terenie. Starostowie byli powoływani przez władcę spośród osób zaufanych i nie musieli pochodzić z ziemi, w której mieli sprawować swoją funkcję, jak to było w przypadku innych dostojeństw. Zakres kompetencji starostów był bardzo szeroki. Mogli zwoływać pospolite ruszeniepospolite ruszeniepospolite ruszenie w razie niebezpieczeństwa oraz posiadali władzę sądowniczą. Do kompetencji starostów należało poza tym egzekwowanie wyroków sądowych oraz administracja królewszczyzn. Na tym tle dochodziło do wielu nadużyć. Starostowie nieraz przywłaszczali sobie dochody, a nawet całe dobra królewskie. Ze względu na swoje rozległe kompetencje starostowie byli obiektem ciągłych ataków ze strony szlachty, obawiającej się nadużyć na tym stanowisku. W konsekwencji władza starostów zaczęła słabnąć w XV w., choć nadal stanowili oni w terenie ważne narzędzie w rękach monarchy.

Kto i dlaczego zostawał urzędnikiem?

Nie każdy mógł zostać urzędnikiem. Obostrzenia związane z obsadą urzędów nie dotyczyły wykształcenia. Większość urzędników prowincjonalnych nie miała zbyt pogłębionej wiedzy prawniczej, wystarczało ogólne obycie w sprawach publicznych.

Nominacje na urzędy wymagały dużej rozwagi ze strony władcy. Raz dokonawszy nominacji, nie mógł już jej cofnąć. Urzędy w Polsce były bowiem dożywotnie, a król mógł ewentualnie awansować urzędnika, nadając mu wyższą godność. Wszelkie dostojeństwa cieszyły się dużym prestiżem w lokalnych społecznościach i nigdy nie brakowało chętnych kandydatów, mimo że z czasem wiele urzędów miało już charakter czysto honorowy.

Urząd nie tylko dawał możliwość sprawowania realnej władzy w terenie, ale też wiązał się z dość wysokim – zwłaszcza w przypadku wyższych godności – uposażeniem w ziemie. Mianowanie na stanowiska było jednym ze sposobów zjednywania sobie przez króla popleczników i wynagradzania ich za wierną służbę i zasługi.

Od drugiej połowy XIV w. szlachta starała się zobowiązać króla do przestrzegania pewnych zasad przy dokonywaniu nominacji. Zasady te zostały uregulowane mocą przywilejówprzywilejprzywilejów szlacheckich.

Do kogo ze skargą?

Ważnym elementem administracji lokalnej było też sądownictwo. Miało ono charakter stanowy, co oznacza, że każdy stan miał odrębny sąd i obowiązywały go odrębne prawa. Dla stanu szlacheckiego najważniejszym organem sądowym były sądy ziemskiesąd ziemskisądy ziemskie. Każde województwo miało własny odrębny sąd rozpatrujący sprawy dotyczące szlachty osiadłej w danej ziemi lub powiecie. Prócz sądów ziemskich wymiar sprawiedliwości na poziomie lokalnym reprezentowany był przez sądy podkomorskiesąd podkomorskisądy podkomorskie i sądy grodzkiesąd grodzkisądy grodzkie, którym przewodził starostastarostastarosta – jemu podlegały sprawy związane z popełnieniem przestępstw zagrożonych karą śmierci (tj. podpalenie, napad na dom szlachecki, rabunek na drodze publicznej, gwałt na szlachciance).

R1Lgrd3lGH6ij

Ilustracja przedstawia trzech mężczyzn siedzących przy stole. Ubrani są w długie szaty i płaszcze oraz czapy obszyte futrem. Na stole leżę książki, kartki oraz kałamarz.

Sądownictwo wraz z hierarchią urzędów ziemskich i sejmikami ziemskimi, na których zapadały najważniejsze decyzje dotyczące danego okręgu, stanowiły ważne elementy szlacheckiego samorządu.

Słownik

Słowa kluczowe

polskie sądownictwo, urzędnicy, średniowiecze w Polsce, starostwa, przywileje szlacheckie, Polska w XIV–XV w.

Bibliografia

Długosz J., Roczniki, czyli kroniki sławnego Królestwa Polskiego, wybór PWN, Kraków 2009.

Kamler M., Przemoc między szlachtą sieradzką w XVII wieku, wybór Oficyna Wydawnicza, Warszawa 2011.

Wiek V‑XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S. B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.