Maria Kalinowska

Słowackiego greckie sny o Polsce

Stwierdzenie, że Słowacki buduje w swej twórczości liczne paralele między dziejami Polski i Grecji, jest sądem oczywistym i od dawna zadomowionym w polskiej historii literatury. Teza o dokonującej się w dziele poety syntezie dziejów greckich i polskich, formułowana zwłaszcza na podstawie Grobu Agamemnona, stała się sądem interpretacyjnym powszechnie w badaniach nad Słowackim funkcjonującym i właściwie zbanalizowanym.Grób Agamemnona traktowany jest jako najwyrazistszy przykład owej paraleli, a zarazem – jeden z najwybitniejszych w poezji romantycznej przykładów retoryki patriotycznej. Motywy greckie – zwłaszcza antyczne – funkcjonują w tych rozpoznaniach jako budujące kontekst dla rzucanych narodowi polskiemu oskarżeń. Poeta‑podróżny‑pielgrzym, „stając przed Grecji duchem”, czyli przed ideałem wolności, chwały i heroicznego męstwa, tym silniej odczuwa wstyd i hańbę narodowej klęski. W takiej optyce heroiczna Grecja pełni dość tradycyjną funkcję przykładu dawnej, na poły zmitologizowanej wielkości, skontrastowanej ze skarlałą współczesnością, w tym wypadku – narodową, polską.Interpretacja Grobu Agamemnona zamykająca sensy wiersza w kręgu – ogólnie mówiąc – tak rozumianej „retoryki patriotycznej”, w kręgu popowstaniowych sporów o przyczyny klęski oraz nakazów heroizmu, niszczy bogactwo delikatnej i wielowymiarowej poetyckiej tkanki utworu. Taka jednoznaczna interpretacja niszczy też czy może zniekształca skomplikowaną i delikatną poetycką materię, w jakiej ów romantyczny motyw paralelizmu między Grecją a Polską objawia się nie tylko w Grobie Agamemnona, ale też przenika głęboko i inne utwory Słowackiego.W refleksji nad owym dokonującym się w twórczości Słowackiego szczególnym zrównaniem Grecji z Polską warto – jak sądzę – spróbować oddzielić lekturę w sferze idei (zwłaszcza patriotycznych), dość łatwo poddających się werbalizacji, od pełnego poddania się nurtowi trudnych do całkowitego zracjonalizowania obrazów poetyckich. […] Dopiero z takiej wielostronnej lektury może się zrodzić pełny obraz motywu „Grecji‑Polski”, nie tylko jako tematu historiozoficznego, ale i tematu wyobraźni poetyckiej Słowackiego. Nie tylko jako tematu z kręgu pytań o heroizm i chwałę, ale i o zło u źródeł historii. […]Nastrój wiersza […] jest przesycony smutkiem, posępnością i ciszą, a jakości te charakteryzują tu tak przestrzeń Grecji, jak i stan wewnętrzny bohatera, z „myślą posępną i ciemną” wstępującego w ciemny obszar mitów greckich. […]Słowacki kreuje obraz Grecji naznaczonej północną melancholią, gdzie wszystko zaprzecza mitowi jasnej, klasycznej, harmonijnej Grecji – ojczyzny „różanego”, prześwietlonego łagodnym światłem Partenonu i idylli. […]Nie ma tu barw kwitnącej natury, są „czarne liście” […]. Słońce w obrazach Myken jest niemal ukryte, […] jest ciemność […], w której „wtóruje myśl posępna i ciemna”.Smutek „trwa” w krajobrazie podobnym przez samotność, pustkę i wysuszenie – do romantycznego stepu […].W takim krajobrazie mit spotyka się z historią, pamięć dziejów z przemijaniem i zatratą, wielkość historii z tkwiącym w niej immanentnie złem, chwała ze zbrodnią i pychą. […].Wśród sennych, wizyjnych „mar”, jakie napotyka podróżny w Grecji, są „męże stający nad mogiłą termopilską i pokazujący piersi krwawe” […], oni nie milczą jak prochy Atrydów, ich głos poeta słyszy wyraźnie. […].Mogiła termopilska tym jeszcze różni się od innych opisywanych w Grobie Agamemnona, że nie ma w niej prochów, ciało nie obróciło się w proch i nie zamieniło się w pył, przeciwnie – nabrało posągowej postaci, a jego „marmurowy kształt” trwa ponad zniszczeniem i niepamięcią. […]Liczne analogie łączą grób Polski i groby greckie: przez hańbę – staje się mogiła Polski podobna mogile cheronejskiej, a przez nadzieję odzyskania posągowej godności i siły – do grobu Leonidasa. […]Wejście w święty obszar mitu, święty także i dla tego, który do Myken i do tragedii antycznej przybywa z północy, staje się rodzajem inicjacji w historię. Pytanie o zło w historii najpełniej mogą wyrazić właśnie te greckie – okrutne, pierwotne – mity […]. Mit rodu Atrydów […] niesie w sobie pytanie nie tylko o chwałę, ale też o miejsce zła w historii. Czy jest w nim jakiś element kreatywny? Historia powstaje z krwi? Miażdży człowieka? Także herosów? Czy naprawdę dokonała się chrystianizacja dziejów Europy? – tak zdaje się pytać Słowacki […].