Przeczytaj
Historia Najwyższej Izby Kontroli
Najwyższa Izba Kontroli Państwa
Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości, 7 lutego 1919 r., Naczelnik Państwa Józef Piłsudski podpisał dekret o Najwyższej Izbie Kontroli Państwa. Zgodnie z dekretem Izba jest władzą podległą bezpośrednio Naczelnikowi Państwa, samodzielną i powołaną do stałej, wszechstronnej kontroli dochodów i wydatków państwowych, prawidłowości administrowania majątkiem państwa oraz gospodarki instytucji, zakładów, fundacji i funduszów tudzież jednostek samorządowych i miast. Poza tym Najwyższa Izba Kontroli Państwa kontrolowała wykonanie budżetu. W ten sposób stała się możliwa wszechstronna kontrola finansów publicznych.
Najwyższa Izba Kontroli w II Rzeczypospolitej
W myśl uchwalonej w 1921 r. Konstytucji marcowej do kontroli całej administracji państwowej pod względem finansowym, badania zamknięć rachunków państwa, przedstawiania corocznie sejmowi wniosku o udzieleniu lub odmówieniu rządowi absolutorium jest powołana Najwyższa Izba Kontroli. Opiera się ona na zasadzie kolegialności i niezależności sędziowskiej członków jej Kolegium. Prezes NIK jest odpowiedzialny za sprawowanie swego urzędu i za podległych mu urzędników bezpośrednio przed sejmem. Uchwalona wkrótce potem, 3 czerwca 1921 r., ustawa o kontroli państwowej obowiązywała do końca II Rzeczypospolitej. Potwierdzała ona usytuowanie NIK jako niezawisłego organu państwowego współdziałającego z parlamentem.
Najwyższa Izba Kontroli w PRL
Po II wojnie światowej władzę w Polsce obejmuje Krajowa Rada Narodowa, a Manifest PKWN stwierdza, że do czasu zorganizowania Najwyższej Izby Kontroli Państwa jej uprawnienia przysługują Prezydium KRN, za pośrednictwem usytuowanego przy nim Biura Kontroli powołanego ustawą z 11 września 1944 r. o radach narodowych. Tym sposobem kontrola państwowa miała posiąść walor niezależności od administracji. W 1949 r. Sejm Ustawodawczy powołał Najwyższą Izbę Kontroli. Zgodnie z ustawą o kontroli państwowej Prezesa NIK powoływał i odwoływał sejm, przed nią też Prezes ponosił odpowiedzialność. Ustalono wówczas organizację NIK, na którą złożyło się 9 departamentów, 3 biura i delegatury wojewódzkie. Prezes NIK pozostawał członkiem Rady Państwa.
Ta względna niezależność kontroli państwowej skończyła się w 1952 r. z chwilą likwidacji NIK i powołania w jej miejsce Ministerstwa Kontroli Państwowej. Naruszono tym samym zasadę niezawisłości NIK od administracji i zależności jedynie od parlamentu. W kolejnych latach najwyższy organ kontroli państwowej funkcjonował jako jedno z wielu ministerstw i wchodził w skład rządu, który teoretycznie także powinien obejmować swymi badaniami.
Na fali popaździernikowej odwilży przywrócono w 1957 r. Najwyższą Izbę Kontroli i jej podporządkowanie sejmowi. Izba przestała być organem rządowym i została ukształtowana w osobny pion organów państwowych. Prezesa NIK powoływał i odwoływał sejm. NIK przedstawiała wnioski w sprawie absolutorium dla rządu, prezentowała też coroczne sprawozdania ze swej działalności. Nie należy wszakże zapominać, że na konstytucyjnej pozycji NIK ciążyły polityczne uwarunkowania owego okresu. Stan ten przetrwał do 1976 r., w którym zmieniono ustawę o Najwyższej Izbie Kontroli. Mimo zachowania swej nazwy, Izba przekształcona została ponownie w organ administracji. Nadzór nad NIK powierzono Prezesowi Rady Ministrów. Sierpień 1980 r. przyniósł zmianę w funkcjonowaniu Najwyższej Izby Kontroli. Na mocy ustawy z 8 października 1980 r. powrócono do istniejącego wcześniej modelu zakładającego usytuowanie kontroli państwowej przy sejmie i uniezależnienie Izby od administracji. W ten sposób uległa także wzmocnieniu kontrolna funkcja sejmu. W tym stanie prawnym NIK kontynuowała funkcjonowanie w III Rzeczypospolitej.
Najwyższa Izba Kontroli w III Rzeczypospolitej
W dniu 23 grudnia 1994 roku sejm uchwalił – obowiązującą do dziś – ustawę o Najwyższej Izbie Kontroli. Stosownie do przepisów Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej z 2 kwietnia 1997 r. Najwyższa Izba Kontroli jest naczelnym organem kontroli państwowej, podlega sejmowi, a Prezes NIK powoływany jest, za zgodą senatu, przez sejm na 6‑letnią kadencję.
Rota przysięgi kontrolera Najwyższej Izby Kontroli PaństwaPrzysięgam Panu Bogu Wszechmogącemu w Trójcy Świętej Jedynemu, Ojczyźnie i Narodowi Polskiemu na powierzonym mi urzędzie przyczyniać się do ugruntowania wolności, niepodległości i potęgi mojej Ojczyzny, pożytek Państwa Polskiego oraz dobro publiczne mając zawsze przed oczyma; Republice Polskiej wierności dochować; Narodowi Polskiemu z całej duszy wiernie służyć, wszystkich obywateli kraju w równym mając zachowaniu; przepisów prawa strzec pilnie.
Rota przysięgi kontrolera Najwyższej Izby KontroliŚlubuję służyć Rzeczypospolitej Polskiej, przestrzegać porządku prawnego, wykonywać obowiązki pracownika Najwyższej Izby Kontroli sumiennie, bezstronnie, zgodnie z najlepszą wiedzą i wolą.
Ślubowanie może być także złożone z dodaniem słów: „Tak mi dopomóż Bóg.”
Zastanów się, jaką postawę moralną powinni prezentować kontrolerzy Najwyższej Izby Kontroli. Uzasadnij swoje stanowisko.
Podstawy prawne działania NIK
Zakres działania NIK
Kontrola, którą sprawuje Najwyższa Izba Kontroli, przybiera postać kontroli obligatoryjnejobligatoryjnej lub fakultatywnejfakultatywnej.
Obligatoryjna kontrola NIK dotyczy działalności:
państwowych osób prawnych;
innych państwowych jednostek organizacyjnych;
Narodowego Banku Polskiego;
a także (tylko pod kątem wykonania budżetu oraz gospodarki finansowej i majątkowej):
Kancelarii Prezydenta RP;
Kancelarii Sejmu RP;
Kancelarii Senatu RP;
Trybunału Konstytucyjnego;
Rzecznika Praw Obywatelskich;
Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji;
Generalnego Inspektora Ochrony Danych Osobowych;
Instytutu Pamięci Narodowej;
Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu;
Krajowego Biura Wyborczego;
Sądu Najwyższego;
Naczelnego Sądu Administracyjnego;
Państwowej Inspekcji Pracy.
Fakultatywna kontrola NIK dotyczy działalności:
organów samorządu terytorialnego;
komunalnych osób prawnych;
innych komunalnych jednostek organizacyjnych;
innych jednostek organizacyjnych i podmiotów gospodarczych w zakresie, w jakim wykorzystują one majątek albo środki państwowe i komunalne, a także wywiązują się z zobowiązań na rzecz państwa.
Kryteria kontroli to w tym przypadku legalność i gospodarność.
Realizując funkcję pomocniczą w stosunku do Sejmu RP, Najwyższa Izba Kontroli przedstawia (sejmowi):
opinię dotyczącą absolutorium dla rządu;
analizę wykonania budżetu państwa i założeń polityki pieniężnej;
sprawozdanie ze swojej działalności w roku ubiegłym;
informacje o wynikach kontroli zleconych do przeprowadzenia przez sejm lub jego organy;
informacje o wynikach kontroli prowadzonych na wniosek Prezydenta RP i Prezesa RM, a także innych istotniejszych kontroli;
wnioski dotyczące rozpatrzenia przez sejm określonych problemów związanych z działalnością organów wykonujących zadania publiczne;
wystąpienia, które zawierają wynikające z kontroli zarzuty dotyczące działalności członków rządu, Prezesa NBP, kierowników urzędów centralnych i innych podmiotów podlegających kontroli NIK;
analizę wykorzystania wniosków z kontroli w zakresie stanowienia lub stosowania prawa.
Najwyższa Izba Kontroli przedkłada Prezydentowi Rzeczypospolitej Polskiej informacje w wynikach kontroli przeprowadzonych z jego inicjatywy (na wniosek Prezydenta RP), a także informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na zlecenie sejmu lub jego organów, na wniosek Prezesa Rady Ministrów oraz o wynikach innych kontroli o większym znaczeniu.
Oprócz tego przedkłada także Prezesowi Rady Ministrów informacje o wynikach kontroli przeprowadzonych na jego wniosek oraz informacje o wynikach kontroli przedkładane sejmowi i Prezydentowi RP.
Kryteria kontroli sprawowanej przez NIK
Działalność kontrolna NIK jest prowadzona w oparciu o konkretne kryteria kontroli.
Struktura organizacyjna NIK
W strukturze organizacyjnej Najwyższej Izby Kontroli wyróżniamy:
Departamenty (kontrolne jednostki organizacyjne);
Delegatury (kontrolne jednostki organizacyjne);
Biura (jednostki organizacji i obsługi).
Kierownictwo NIK
Prezes Najwyższej Izby Kontroli kieruje działalnością NIK. Czyni to przy pomocy wiceprezesów i dyrektora generalnego, którym wyznacza zakres wykonywanych zadań.
Kolegium NIK
Kolegium Najwyższej Izby Kontroli jest organem, który realizuje konstytucyjnie i ustawowo zapisaną zasadę kolegialności NIK. Wyposażone jest w szerokie kompetencje, m.in. zatwierdzanie i uchwalanie najważniejszych dokumentów, które NIK ma obowiązek przedłożyć sejmowi. W skład Kolegium wchodzą: Prezes NIK jako przewodniczący, wiceprezesi, dyrektor generalny oraz 14 członków. Siedmiu przedstawicieli nauk prawnych lub ekonomicznych oraz siedmiu dyrektorów kontrolnych jednostek organizacyjnych lub radców Prezesa. NIK powołuje na członków marszałek sejmu na wniosek Prezesa NIK po zasięgnięciu opinii właściwej komisji sejmowej. Kadencja członka Kolegium trwa 3 lata. Osoby wchodzące w skład Kolegium są w sprawowaniu swych funkcji niezawisłe i mogą zgłaszać zdanie odrębne w sprawie podejmowanych uchwał.
Gwarancją niezawisłości członków, szczególnie tych powoływanych z ramienia NIK, jest tajne głosowanie uchwał, jak również fakt, że rozwiązanie umowy o pracę z pracownikiem mianowanym, będącym członkiem Kolegium, wymaga zgody Kolegium. Prezes NIK może zapraszać na posiedzenia Kolegium osoby niewchodzące w jego skład. Kolegium NIK obraduje na posiedzeniach zwoływanych przez Prezesa NIK z jego własnej inicjatywy lub na wniosek co najmniej 1/3 członków Kolegium. Posiedzeniom przewodniczy Prezes NIK lub wyznaczony przez niego wiceprezes. Posiedzenia Kolegium mogą mieć charakter seminaryjny. Posiedzenia seminaryjne są miejscem debaty nad istotnymi zagadnieniami funkcjonowania państwa oraz roli NIK w budowaniu państwa prawa. Biorą w nich udział przedstawiciele sejmu, senatu, administracji publicznej oraz naukowcy.
Wskaż przyczyny, dla których w skład Kolegium NIK wchodzą przedstawiciele nauk prawnych lub ekonomicznych.
Wymień przyczyny, dla których w skład Kolegium NIK wchodzą przedstawiciele nauk prawnych lub ekonomicznych.
Kompetencje Kolegium NIK
Kolegium NIK ma szerokie kompetencje. To właśnie ten organ uchwala roczne plany pracy Izby, projekt jej statutu, jak również budżetu. Każdego roku Kolegium zatwierdza dokumenty, które Izba ma obowiązek przedłożyć sejmowi z mocy prawa. Ponadto Kolegium uchwala opinię w przedmiocie absolutorium dla Rady Ministrów i wnioski w sprawie rozpatrzenia przez sejm określonych problemów związanych z działalnością organów publicznych. Uchwały Kolegium wymagają także wystąpienia zawierające zarzuty dotyczące działalności członków Rady Ministrów, osób kierujących urzędami centralnymi, Prezesa NBP oraz osób kierujących innymi instytucjami, o których mowa w ustawie o NIK. Kolegium może również opiniować wniesione przez Prezesa NIK programy kontroli i informacje o wynikach szczególnie ważnych kontroli. Opiniowaniu podlega także każda inna sprawa wniesiona przez Prezesa NIK albo przedstawiona przez co najmniej 1/3 członków Kolegium. Kolegium rozpatruje także zastrzeżenia do wystąpień pokontrolnych.
Kolegium NIK:
Wyodrębnij najważniejszą twoim zdaniem kompetencję Kolegium NIK. Swoje zdanie uzasadnij.
Znaczenie działalności Najwyższej Izby Kontroli na przykładzie kontroli w zakresie nadzoru wojewodów nad stanowieniem prawa przez organy jednostek samorządu terytorialnego
Informacja o wynikach kontroli
Nadzór wojewodów nad stanowieniem prawa przez organy jednostek samorządu terytorialnegoCelem głównym kontroli było udzielenie odpowiedzi na pytanie, czy wojewodowie prawidłowo realizowali zadania w zakresie nadzoru nad stanowieniem prawa miejscowego przez organy jednostek samorządu terytorialnego. Kontrolą objęto sześć urzędów wojewódzkich. Kontrolę w ww. jednostkach przeprowadzono na podstawie art. 2 ust. 1oraz art. 5 ust. 1 ustawy o NIK (legalność, rzetelność, gospodarność, celowość), w szczególności pod kątem legalności i rzetelności. Kontrolę rozpoczęto 10 czerwca 2019 r., ostatnie wystąpienie pokontrolne podpisano 2 października 2019 r. Kontrola została podjęta z inicjatywy własnej Najwyższej Izby Kontroli. Wyniki kontroli przedstawione zostały w sześciu wystąpieniach pokontrolnych skierowanych do kierowników skontrolowanych jednostek.
W wystąpieniach pokontrolnych sformułowano ogółem 16 wniosków pokontrolnych, które dotyczyły w szczególności:
- każdorazowego zawiadamiania organów j.s.t. o wszczęciu przez wojewodę postępowania nadzorczego w sprawie stwierdzenia nieważności aktu prawa miejscowego z powodu jego niezgodności z prawem;
- stosowania przez wojewodów w ramach prowadzonych postępowań nadzorczych jednolitych ocen dotyczących legalności aktów prawa miejscowego wydanych przez organy j.s.t.;
- podejmowania w stosunku do zakwestionowanych pod względem zgodności aktów prawa miejscowego wyłącznie działań nadzorczych określonych w przepisach prawa;
- niezwłocznego ogłaszania otrzymanych aktów prawa miejscowego wydanych przez organy j.s.t. oraz rozstrzygnięć nadzorczych wydanych przez wojewodów w sprawie stwierdzenia nieważności ww. aktów.
Z informacji o sposobie wykorzystania wniosków pokontrolnych wynika, że do dnia 29 stycznia 2020 r. zrealizowano dwanaście wniosków, a cztery wnioski były w trakcie realizacji.
Wykaz podmiotów, którym przekazano informację o wynikach kontroli:
1) Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej;
2) Marszałek Sejmu Rzeczypospolitej Polskiej;
3) Marszałek Senatu Rzeczypospolitej Polskiej;
4) Prezes Rady Ministrów;
5) Prezes Trybunału Konstytucyjnego;
6) Rzecznik Praw Obywatelskich;
7) Sejmowa Komisja do spraw Kontroli Państwowej (KOP);
8) Przewodniczący Sejmowej Komisji Samorządu Terytorialnego i Polityki Regionalnej;
9) Przewodniczący Sejmowej Komisji Ustawodawczej (UST);
10) Przewodniczący Senackiej Komisji Samorządu Terytorialnego i Administracji;
11) Przewodniczący Senackiej Komisji Ustawodawczej;
12) Wojewodowie;
13) Dyrektor Krajowej Szkoły Administracji Publicznej;
14) Biuro Analiz Sejmowych;
15) Biblioteka Sejmowa;
16) Biuro Analiz, Dokumentacji i Korespondencji Kancelarii Senatu RP.
Słownik
nieobowiązkowa
gminy, powiaty, województwa
obowiązkowa
rada gminy, rada powiatu, sejmik województwa (organy stanowiące) oraz wójt, zarząd powiatu, zarząd województwa (organy wykonawcze)
prawo obowiązujące na obszarze działania organu, który je ustanowił