Marcel Proust Pamięć i intelekt

Pewnego wieczoru, gdy przemarznięty do szpiku kości wróciłem do domu i trudno mi było się rozgrzać, gdy tylko zasiadłem w moim pokoju do lektury, stara poczciwa kucharka przyniosła mi filiżankę herbaty, której nigdy nie pijałem. Traf chciał, że miała też kilka grzanek. Umoczyłem grzankę w herbacie i w chwili, w której włożyłem ją do ust i poczułem na podniebieniu jej miękkość przenikniętą smakiem herbaty, spłynął na mnie zapach geranium i drzew pomarańczowych, oblało niezwykłe światło i poczułem się szczęśliwy; tkwiłem w bezruchu, lękając się najmniejszym gestem zniweczyć to, co działo się we mnie i czego nie rozumiałem, skupiając całą uwagę na smaku umoczonej grzanki, sprawczyni tego cudu, gdy nagle runęły naruszone przegrody pamięci i moją świadomość nawiedziły wakacje na wsi, o których mówiłem, z wszystkimi porankami, za którymi kryły się nieskończone chwile szczęścia.

(przeł. M.P. Markowski)

LŚ1 Źródło: Marcel Proust, Pamięć i intelekt, „Literatura na Świecie” 1998, nr 01–02, s. 58–63.

Vladimir Nabokov Wykłady o literaturze

[...] ta powieść nie jest autobiografią. Narratorem nie jest Proust jako osoba, a postacie są wyłącznie tworem jego wyobraźni. Nie zgłębiajmy się zatem w biografię autora. Nie ma ona w tym przypadku znaczenia i tylko zaciemniałaby sprawę, zwłaszcza że narrator i autor są do siebie podobni i obracają się na ogół w tym samym środowisku.

Nabokov1 Źródło: Vladimir Nabokov, Wykłady o literaturze, tłum. Z. Batko, Warszawa 2000, s. 280.

Jan Błoński Widzieć jasno w zachwyceniu. Szkic literacki o twórczości Prousta

[…] błahe, bezbarwne życie stanowi – co oczywiste – materiał Poszukiwania. Los narratora bohatera, nazywanego niekiedy Marcelem, jest – przynajmniej w ogólnym zarysie – najoczywiściej podobny do losu samego Prousta! Stąd znaczenie badań biograficznych: nie tyle dla zrozumienia Poszukiwania, które się samo tłumaczy […]. Raczej dla zrozumienia duchowej ewolucji pisarza i mechanizmów twórczego natchnienia: albowiem wyobraźnia Prousta była najściślej – i świadomie! – spleciona z pamięcią i można wręcz powiedzieć, że nie umiała pracować inaczej niż nakładając czy zestawiając migawki wspomnień.

blonski1 Źródło: Jan Błoński, Widzieć jasno w zachwyceniu. Szkic literacki o twórczości Prousta, [w:] Proust w oczach krytyki światowej, red. Jan Błoński, Warszawa 1970, s. 433.

Tadeusz Boy-Żeleński Obiad literacki. Proust i jego świat

Kiedy Proust powiada, że nie ma w jego utworze ani jednego faktu, który by nie był fikcyjny, i ani jednej osoby z „kluczempowieść z kluczemkluczem”, można by z drugiej strony powiedzieć, że nie ma tam bodaj ani jednego szczegółu, który by nie był autentyczny, i ani jednej osoby „bez klucza”… tylko że kombinowanie tych kluczy i przetasowanie faktów maskuje to, co jest samą prawdą.

boy1 Źródło: Tadeusz Boy-Żeleński, Obiad literacki. Proust i jego świat, Warszawa 1958, s. 178.

Vladimir Nabokov Wykłady o literaturze

R1GO1AkBB2tvB1

Zdjęcie przedstawia portret mężczyzny. Ma krótkie włosy zaczesane na boki z przedziałkiem po środku. Ma bujne wąsy i owalną twarz. Dotyka twarzy lewą ręką. Ubrany jest w płaszcz.

[…] całe tworzywo dzieła literackiego to moje życie minione; pojąłem, że tworzywo to przychodziło do mnie wśród błahych uciech, w godzinach lenistwa, w momentach tkliwości i bólu i że magazynowałem to wszystko, ani się domyślając, w jakim działam celu, nie spodziewając się nawet, że przetrwają te zapasy i że w ziarnie tym gromadzi się wszelki pokarm, który wyżywi roślinę.

Nabokov2 Źródło: Vladimir Nabokov, Wykłady o literaturze, tłum. Z. Batko, Warszawa 2000, s. 325.

Tadeusz Boy-Żeleński Obiad literacki. Proust i jego świat

Faktem jest, że to, co najbardziej odstręczało pierwszych czytelników Prousta, to był jego sposób pisania […]. Olbrzymie, przez wiele stronnic gęstego druku ciągnące się okresy bez momentu wytchnienia, a bardzo rzadkimi a capitea capitea capite; zdania trwające przez stronicę i dłużej; zawiłe, skomplikowane, pełne nawiasów w nawiasach – niby pudełeczko w pudełeczku – i pauz wydzielających kilkuwierszowe nieraz wstawki; zaimek poprzedzający nieraz o kilka wierszy rzeczownik, który zastępuje; konstrukcja rozległych fraz, do których klucz znajduje się często w ostatnim słowie i do których po przeczytaniu trzeba jeszcze raz powracać, wszystko to – łatwo sobie wyobrazić – nie zyskało mu sympatii francuskich zwłaszcza czytelników, nawykłych do innych zgoła kanonów stylu.

boy2 Źródło: Tadeusz Boy-Żeleński, Obiad literacki. Proust i jego świat, Warszawa 1958, s. 170–171.

Vladimir Nabokov Wykłady o literaturze

1. Bogactwo metaforycznego opisu, wielowarstwowe porównania. […].

2. Tendencja do napełniania zdania i rozciągania go na wszystkie strony, żeby upchnąć w tej pojedynczej pończosze zdania zdumiewającą liczbę fraz, wtrąceń w nawiasach, zdań podrzędnych i podpodrzędnych. […].

3. U dawnych powieściopisarzy występuje bardzo wyraźne rozróżnienie pomiędzy partiami opisowymi a dialogami: najpierw mamy materię opisu, potem pojawia się rozmowa, potem znów opis itd. […] Ale u Prousta dialogi i partie opisowe stapiają się z sobą, tworząc nową jedność, gdzie kwiat, i liść, i owad są integralnymi częściami jednego i tego samego kwitnącego drzewa.

Nabokov3 Źródło: Vladimir Nabokov, Wykłady o literaturze, tłum. Z. Batko, Warszawa 2000, s. 325.

Marcel Proust Czas odnaleziony

Doszedłem więc do wniosku, że bynajmniej nie jesteśmy niezależni od dzieła sztuki, że nie tworzymy go, jak nam się podoba, lecz musimy je, istniejące już przedtem, odkryć, bo po pierwsze, jest konieczne i ukryte, po drugie, wymaga traktowania niczym prawo natury. A czyż odkrycie umożliwione przez sztukę nie podlega w gruncie rzeczy na odsłonięciu czegoś, co powinno być dla nas najcenniejsze i zwykle pozostaje niedostępne, mianowicie naszego prawdziwego życia, realności takiej, jaką odczuwamy, i która tak dalece jest różna od tego, co może sprawić, że jesteśmy niewymownie szczęśliwi, gdy przypadek obdarza nas wspomnieniem prawdziwym?

MP1 Źródło: Marcel Proust, Czas odnaleziony, tłum. M. Żurowski, Kraków 2016, s. 190.

Jan Błoński Widzieć jasno w zachwyceniu

Teraz, kiedy je posiadł, może wysnuć z siebie (z pogranicza jawy i snu, świadomego i nieświadomego) swoją „prawdziwą historię”. Ta historia tkwi już w dzieciństwie, które jest zapowiedzią i obrazem całego życia Marcela. Lecz przebieg własnego losu jest skryty przed bohaterem, chociaż jawny już narratorowi. Inaczej mówiąc, Poszukiwanie winno mieć temat oczywisty (biografię Marcela) i temat sekretny (dzieje powołania). Musi przypominać palimpset, gdzie pod tekstem widocznym uczony odnajduje tekst „prawdziwszy” czy cenniejszy. Tak jak Marcel nie wie, że zostanie artystą, nie domyśla się, że dzieciństwo stanowi szkic, alegorię, źródło?... przyszłych jego losów.

blonski2 Źródło: Jan Błoński, Widzieć jasno w zachwyceniu, Kraków 1985, s. 31.