Surowce mineralnesurowce mineralneSurowce mineralne to substancje będące składnikami środowiska przyrodniczego możliwe do wykorzystania przez określoną gałąź techniki lub określoną technologię. Najczęściej terminem tym określa się kopaliny, czyli minerały lub skały występujące w złożach. Są one nagromadzone w ilości i w warunkach umożliwiających wydobycie, które może przynieść korzyść gospodarczą. Kopalina po wydobyciu ze złoża staje się bezpośrednio surowcem mineralnym.

Polska jest krajem zasobnym w surowce mineralne, rozmieszczenie i zasobność złóż są jednak zróżnicowane. Występowanie surowców mineralnych jest związane z przeszłością geologiczną.

Indeks górny Źródło: Repetytorium PWN Indeks górny koniec^{Źródło: Repetytorium PWN}

Surowce mineralne występują w różnych stanach skupienia:

• jako ciała stałe, np. węgiel kamienny, rudy żelaza, rudy cynku i ołowiu,

• jako ciecze, np. ropa naftowa;

• jako gazy, np. gaz ziemny.

Mogą być one wykorzystane do różnych celów gospodarczych, np. jako paliwo, materiał budowlany lub surowiec dla przemysłu hutniczego (rudy metali, żelaza, cynku, ołowiu) i chemicznego (siarka, sól potasowa i kamienna).

Można je podzielić na kilka różnych grup w zależności od sposobu gospodarczego wykorzystania:

• surowce energetyczne – węgiel kamienny, węgiel brunatny, ropa naftowa, gaz ziemny,

• surowce metalurgiczne – rudy żelaza, metale nieżelazne (rudy miedzi, rudy cynku i ołowiu), rudy polimetaliczne (są domieszkami w rudach): srebro, kadm, kobalt, złoto,

• surowce skalne – granity, bazalty, porfiry, diabazy, wapienie, margle, dolomity, gipsy, anhydryty, kaolin, glinki ceramiczne, iły ceramiczne, piaski szklarskie,

• surowce chemiczne – siarka, sól kamienna, sól potasowa, fosforyty.

Surowce mineralne występują na obszarze całej Polski, choć największe ich nagromadzenie stwierdza się w południowej części kraju.

Surowce energetyczne

Węgiel kamienny

Polskie złoża węgla kamiennego występują w trzech zagłębiach: Górnośląskim Zagłębiu Węglowym, Lubelskim Zagłębiu Węglowym i Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym. Wydobycie jest obecnie prowadzone w dwóch z nich, Górnośląskim i Lubelskim, wyniosło w 2018 r. 63 883 tys. ton.

Górnośląskie Zagłębie Węglowe jest głównym zagłębiem węglowym Polski. To tutaj znajdują się niemal wszystkie czynne kopalnie węgla kamiennego. Powierzchnia Górnośląskiego Zagłębia Węglowego wynosi około 5 600 kmIndeks górny 2². Występuje tu 80,33% udokumentowanych zasobów bilansowychzasoby bilansowezasobów bilansowych węgla kamiennego. W Lubelskim Zagłębiu Węglowym udokumentowane złoża zajmują powierzchnię 1 200 kmIndeks górny 2². Funkcjonuje tu jedna kopalnia – Bogdanka. W Dolnośląskim Zagłębiu Węglowym eksploatację węgla kamiennego zakończono w 2000 r., gdy zaniechano wydobycia w kopalni Nowa Ruda z powodu trudnych warunków geologiczno‑górniczych i związanej z tym nieopłacalności wydobycia.

Węgiel brunatny

Złoża węgla brunatnego występują w formie pokładów o miąższości od kilku do kilkudziesięciu metrów lub soczew i zalegają na stosunkowo niewielkiej głębokości. Umożliwia to eksploatację odkrywkową tego surowca. Jest on wydobywany w rejonie Bełchatowa, Konina i Turoszowa i w większości spalany w pobliskich elektrowniach, ponieważ transport na większe odległości jest nieuzasadniony ekonomicznie. W 2018 r. geologiczne zasoby bilansowe węgla brunatnego wynosiły 23 315,52 mln ton, a wydobycie 61 144 tys. ton.

Ropa naftowa

Złoża ropy naftowej występują w Karpatach, w zapadlisku przedkarpackim, na Niżu Polskim oraz na obszarze polskiej strefy ekonomicznej Bałtyku. Obecnie największe znaczenie gospodarcze mają złoża występujące na Niżu Polskim, zaś zasoby Karpat i przedgórza odgrywają rolę podrzędną, chociaż region ten jest obszarem najstarszego światowego górnictwa ropy naftowej. W 2018 r. stan zasobów ropy naftowej i kondensatu wyniósł 23 956,62 tys. ton. Natomiast wydobycie ropy naftowej i kondensatu w 2018 r. ze wszystkich złóż wyniosło 937,04 tys. ton.

Gaz ziemny

Głównym regionem występowania złóż gazu ziemnego jest Niż Polski. Złoża gazu ziemnego udokumentowano również na przedgórzu Karpat, w Karpatach oraz w polskiej strefie ekonomicznej Bałtyku. Na Niżu Polskim złoża gazu ziemnego występują na Pomorzu Zachodnim oraz w regionie przedsudeckim i w Wielkopolsce. W 2018 r. zasoby gazu ziemnego wynosiły 142,16 mld m³. Wydobycie krajowe zaspokaja ok. 30% zapotrzebowania na gaz wynoszącego około 18 mld m³.

Surowce metaliczne

Rudy cynku i ołowiu

Złoża rud cynku i ołowiu o znaczeniu przemysłowym występują w północnym i północno‑wschodnim obrzeżeniu Górnośląskiego Zagłębia Węglowego w czterech głównych rejonach: chrzanowskim, olkuskim, bytomskim i zawierciańskim. Wydobycie rud cynku i ołowiu w Polsce w 2018 r. wyniosło 1 594 tys. ton rudy zawierającej 43 tys. ton cynku i 13 tys. ton ołowiu.

Rudy miedzi

Złoża rud miedzi i srebra występują na Dolnym Śląsku, na monoklinie przedsudeckiej i w niecce północnosudeckiej. Główne złoża, o dużym znaczeniu gospodarczym, są zlokalizowane w okolicach Lubina na monoklinie przedsudeckiej. Wydobycie rud miedzi w 2018 r. wyniosło 30 252 tys. ton rudy zawierającej 452 tys. ton miedzi metalicznej oraz 1 471 ton srebra.

Rudy żelaza

W 1992 r. zaprzestano wydobycia rud żelaza w Polsce, stało się ono bowiem nieopłacalne. Natomiast odkryte i rozpoznane złoża rud w rejonie Suwałk nie są eksploatowane ze względu na znaczną głębokość złóż, ich złożony skład mineralny oraz położenie na terenie obszarów chronionych – Wigierskiego Parku Narodowego i obszaru Natura 2000.

Surowce chemiczne

Sól kamienna

Sól kamienna występuje w Polsce w dwóch głównych formacjach solonośnych: mioceńskiej i cechsztyńskiejcechsztyncechsztyńskiej. Złoża mioceńskie zlokalizowane są w zapadlisku przedkarpackim, od Śląska poprzez Wieliczkę i Bochnię w kierunku wschodniej granicy. Ich eksploatację zakończono w 1996 r. Udokumentowane zasoby bilansowe złóż soli mioceńskiej wynoszą ponad 4,36 mld ton. Obecnie podstawowym źródłem soli jest cechsztyńska formacja solonośna występująca na terenie Niżu Polskiego – na Kujawach (Inowrocław, Ciechocinek), we wschodniej Wielkopolsce (Kłodawa) oraz na Dolnym Śląsku (Sieroszowice). W 2018 r. łączne wydobycie soli kamiennej wyniosło 4 125 tys. ton.

Sól potasowa

Na obszarze Polski sole potasowo‑magnezowe występują jedynie w obrębie cechsztyńskiej formacji solonośnej. Zasoby udokumentowanych 5 złóż wynoszą 669 mln ton, z czego cztery stanowią złoża soli typu siarczanowego (polihalit), występujące w rejonie Zatoki Puckiej. Niewielkie ilości soli potasowych (72 mln ton) zostały rozpoznane w wysadzie solnym Kłodawa wzdłuż jego wschodniej granicy.

Siarka

Złoża siarki rodzimej występują w północnej części zapadliska przedkarpackiego, w rejonie Tarnobrzega, Staszowa oraz Lubaczowa. Obecnie wydobycie siarki rodzimej prowadzone jest w jedynej czynnej kopalni Osiek. W 2018 r. wyniosło ono 617 tys. ton. Od kilku lat obserwuje się nie tylko w Polsce, ale także w gospodarce światowej spadek wydobycia siarki rodzimej, co związane jest z odzyskiwaniem siarki z zasiarczonych złóż gazu ziemnego i ropy naftowej.

Surowce skalne

Najważniejszymi surowcami skalnymi w Polsce są: gliny, wapienie, piasek szklarski, lessy, kaolin, iły, piaski. Z reguły zalegają one na małej głębokości i wydobywane są metodą odkrywkową (kopalnie kruszywa, kamieniołomy itp.). W Polsce obecna produkcja kruszyw naturalnych wynosi ok. 211 mln ton.

Słownik