Przeczytaj
Dominium Maris Baltici
Cenę daje ocalenie kraju i to lepsze jest od kruszcu). Szlachta nie dawała wiary takiemu tłumaczeniu i znajdujący się na awersie tynfów trzyliterowy monogram króla Jana Kazimierza ICR złośliwie odczytywała jako Initium Calamitatis Regni – Początek Upadku Królestwa. Z jakich powodów władcy decydowali się na bicie kiepskiej jakości monet?
Potop stanowił kolejną odsłonę konfliktów zbrojnych pomiędzy Rzeczpospolitą a Szwecją, które toczyły się niemal od początku rządów szwedzkiej dynastii Wazów w Polsce. Pretekstem do rozpoczęcia walk stała się detronizacja Zygmunta III (1566–1632), pierwszego Wazy na tronie polskim, w jego szwedzkiej ojczyźnie w 1598 r.
Przyczyny rywalizacji były jednak głębsze niż osobista uraza dumnego monarchy: Szwedzi dążyli do panowania nad Bałtykiem (dominium Maris Baltici), podczas gdy strona polsko‑litewska zamierzała utrzymać swój stan posiadania w Prusach oraz Inflantach. Mimo polsko‑litewskich sukcesów militarnych stopniowo górę w tych zmaganiach brał Sztokholm, dysponujący jedną z najsprawniejszych i najnowocześniejszych armii w Europie pierwszej połowy XVII w. W 1635 r. w Sztumskiej Wsi obie strony konfliktu zawarły 26 i pół letni rozejm. Na mocy porozumienia pod kontrolą Sztokholmu pozostała spora część Inflant. Mimo obowiązującego zawieszenia broni Szwedzi postanowili w 1655 r. naruszyć warunki traktatu i zaatakować Rzeczpospolitą.
Łatwa ofiara
Rzeczpospolita w 1655 r. wydawała się Szwedom łatwym łupem. Państwo osłabione powstaniem Kozaków pod wodzą Bohdana Chmielnickiego i zacięcie atakowane od 1654 r. przez Rosję nie było w stanie przeciwstawić się sile militarnej Szwecji, lokalnego mocarstwa. Ówczesnemu królowi Szwecji Karolowi X Gustawowi (1622–1660) spełnienie marzeń o panowaniu nad Bałtykiem mogło się wówczas wydawać realniejsze niż kiedykolwiek wcześniej.
Pierwsze sukcesy Szwedów zdawały się to tylko potwierdzać. Wielkopolskie pospolite ruszenie skapitulowało w lipcu 1655 r. pod Ujściem po dwudniowej walce, pozbawione wsparcia regularnych oddziałów wojska. Niedługo później w Kiejdanach litewski możnowładca Janusz Radziwiłł oddał Litwę pod protekcję Szwecji. Kolejno padały, zajmowane bez większych problemów, najważniejsze punkty polskiego oporu, w tym Warszawa i Kraków. Przerażony widmem kompromitującej porażki król Jan Kazimierz opuścił kraj i udał się na emigrację na Śląsk. Sukcesy Karola X Gustawa były tak błyskawiczne, że całą wojnę Rzeczpospolitej ze Szwecją w latach 1655–1660 nazwano potopem szwedzkim.
Otrzeźwienie
Źródłem błyskawicznych sukcesów Szwedów była nie tylko ich przewaga militarna oraz wyczerpanie Rzeczpospolitej wcześniejszymi wojnami z Kozakami i Rosją. Karol X Gustaw zawdzięczał swoją przewagę również niechęci sporej części szlachty i magnaterii do króla Jana Kazimierza. Oponenci monarchy polskiego, liczyli na to, iż król szwedzki potwierdzi wszelkie prawa i przywileje szlacheckie oraz uszanuje odmienność religijną nowych poddanych, przeważnie katolików.
Tymczasem Szwedzi po krótkim okresie respektowania polskich praw i zwyczajów przystąpili do regularnej grabieży, która przybrała monstrualne rozmiary. Szlachtę oburzało rabowanie katolickich kościołów przez protestanckich Szwedów, w tym próba zdobycia klasztoru Paulinów na Jasnej Górze, co było sztandarowym tego przykładem. W późniejszych latach wokół tej mało znaczącej z punktu militarnego potyczki zbudowano legendę. Zawzięta obrona Jasnej Góry stała się w języku polskim wręcz synonimem pełnej poświęcenia walki przeciwko silniejszemu przeciwnikowi. Kluczowy udział w tworzeniu mitu obrony Częstochowy miał obrońca i przeor klasztoru, o. Augustyn Kordecki, który skutecznie wykreował się na narodowego bohatera. Postępowanie Szwedów wywołało reakcję w postaci ogólnonarodowego powstania, które wybuchło jesienią 1655 r. Obaj hetmani koronni, Stanisław „Rewera” Potocki i Stanisław Lanckoroński, którzy zerwali współpracę ze Szwedami, zawiązali 31 grudnia 1655 r. wraz z wojskiem w Tyszowcach konfederacjękonfederację, aby wypędzić najeźdźców z Polski. Skuteczną walką podjazdowąpodjazdową kierował uzdolniony regimentarz koronny Stefan Czarniecki.
Koło fortuny
Świadkiem jakich wydarzeń mógł być Jan Chryzostom Pasek?
Na początku 1656 r. masowy opór zbrojny wobec okupacji sprawił, że sytuacja w Polsce wymknęła się Szwedom spod kontroli. Zachęcony sukcesami partyzantów Jan Kazimierz powrócił do kraju. We Lwowie król złożył ślubowanie, w którym obiecał polepszenie doli ludu. Chciał w ten sposób poderwać do walki chłopów i mieszczan. Karol X Gustaw natomiast, aby umocnić swoją pozycję, doprowadził do podpisania przez Szwecję, Prusy Książęce, Kozaków, Siedmiogród oraz Bogusława Radziwiłła traktatu w Radnot (grudzień 1656) – pierwszego traktatu rozbiorowego w dziejach Polski.
Jednakże poważne zwycięstwa Stefana Czarnieckiego oraz Jerzego Lubomirskiego uniemożliwiły wprowadzenie postanowień z Radnot w życie. Wkraczający do Polski książę Jerzy II Rakoczy poniósł srogą klęskę. Udało się także pozyskać cennych sojuszników: Austriaków i Duńczyków (oraz od 1654 r. Tatarów), którzy wsparli Rzeczpospolitą militarnie. Kosztem zrzeczenia się przez Polskę zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi (traktaty welawsko‑bydgoskie z 1657 r.) na stronę Jana Kazimierza przeszedł także tamtejszy książę Fryderyk Wilhelm Hohenzollern.
Jam nie z soli ani z roli, ale z tego, co mnie boli– odpowiadał oponentom Czarniecki, co oznaczało, że swoją pozycję osiągnął nie za sprawą dochodów z urzędów, ale dzięki militarnym zasługom dla ojczyzny.
Pyrrusowe zwycięstwo
Determinacja polskiego społeczeństwa oraz korzystne sojusze uchroniły Rzeczpospolitą przed katastrofą utraty niepodległości. Na mocy traktatu pokojowego ze Szwedami podpisanego 3 maja 1660 r. w Oliwie Polska zachowała integralność terytorialną.
Niemniej skutki potopu szwedzkiego były dla Rzeczpospolitej opłakane. Władze w Warszawie bezpowrotnie utraciły kontrolę nad Prusami Książęcymi, co w przyszłości miało się srodze zemścić. Zakończyła się przysłowiowa polska tolerancja religijna: w kraju narastały nastroje wrogie wobec innowierców. Ponadto skala powojennych zniszczeń prezentowała się zatrważająco. Na samym Mazowszu wsie wyludniły się w 40 proc., a miasta niemal całkowicie opustoszały: z istniejących za czasów Stefana Batorego domostw ostało się jedynie niespełna 15 proc., a ponad połowa areału ziemi uprawnej leżała odłogiem. W Wielkopolsce i Prusach Królewskich zaludnienie zmniejszyło się o 60 proc. Część zniszczonych osiedli nigdy nie podniosła się z ruin. Kraj stanął w obliczu upadku gospodarczego i kulturalnego, mimo to szlachta uznała wojnę za ogromny sukces Polski. Zwycięstwo nad Szwedami utwierdziło ją w przekonaniu, że kraj cieszy się szczególnymi względami opatrzności Boskiej, a panujący w nim ustrój jest najlepszym z możliwych, a więc nie wymaga jakichkolwiek reform.
Słownik
(z franc. donjon) rycerska wieża łącząca w sobie główne funkcje mieszkalne i obronne
(z franc. fourrage – pasza, furaż) w wojsku pokarm dla koni
(z łac. confoederatio – związek, przymierze) związek zbrojny zawiązywany w czasach staropolskich przez szlachtę w celu realizacji własnych celów lub w zastępstwie władzy państwowej
(z wł. lazaretto – szpital polowy, przytułek) szpital wojskowy
wyrażenie przysłowiowe oznaczające zwycięstwo osiągnięte nadmiernym kosztem, nieproporcjonalnie dużym wobec osiągniętych skutków; wyrażenie nawiązuje do losów Pyrrusa, wodza z Epiru, który w III w. p.n.e. prowadził wojnę przeciwko republice rzymskiej; pomimo licznych zwycięstw musiał się wycofać z Półwyspu Apenińskiego, gdyż stracił zbyt dużą liczbę żołnierzy; po jednej z bitew Pyrrus miał powiedzieć: „Jeszcze jedno takie zwycięstwo i jesteśmy zgubieni”
specyficzny sposób prowadzenia walki: strona słabsza unika rozstrzygającej bitwy, atakując mniejsze oddziały przeciwnika, zaplecze i tabory
Słowa kluczowe
Bałtyk, Inflanty, Jasna Góra, konfederacja, królowie elekcyjni, wojna podjazdowa, Radziwiłłowie, rozbiory, Szwecja, Stefan Czarniecki, Dominium Maris Baltici, pokój w Oliwie, traktat w Radnot, Jan Kazimierz, Rzeczypospolita Obojga Narodów
Bibliografia
Markiewicz M., Historia Polski 1492–1795, Kraków 2011.
Czapliński W., Glosa do Trylogii, Wrocław 1974.