Z czego wynika zmienność świata, czyli skąd wzięła się dusza w filozofii?

Dusza jest czymś innym niż ciało, a duch – czymś innym niż materia. Takie stwierdzenie może wydać ci się oczywiste, podobnie jak innym, współczesnym ci ludziom. Jednak pierwsi filozofowie starożytnej Grecji, tzw. jońscy filozofowie przyrody, mieli problem z odróżnieniem materii i ducha.

Początkowo uznawali duszę za rodzaj siły działającej w Kosmosie, ożywiającej całą naturę. Wnioskowali oni z tego, co widoczne, oparte na zmysłowych spostrzeżeniach, na temat tego, co niewidoczne. Poszukując zasad istnienia i badając fizyczne byty, odkrywali wieczne zasady rządzące życiem. Dla Talesa zasadą wszystkiego była woda i dzięki całej swej materialnej naturze była ona również zasadą rządzącą wszelkim ruchem, ciepłem i życiem, czyli posiadała to, co Grecy nazywali duszą. Z kolei Anaksymander doszukiwał się początku i tworzywa świata w czymś, co nazywał bezkresem. Jego istotą była nieokreśloność, z której wyłaniają się żywioły. Ostatni z filozofów z Miletu – Anaksymenes – za arche uznał powietrze, przypisując mu podwójną naturę. Obok powietrza wyróżnił boskie tchnienie (gr. pneuma), które je ożywia. Jońscy filozofowie przyrody materialnej arche nadawali niematerialną moc sprawczą, rządzącą przyrodą – byli więc hylozoistamihylozoizmhylozoistami. Uważali, że materia jest z natury obdarzona życiem i wrażliwością. Taki pogląd na przyrodę pozwalał im wyjaśnić, skąd bierze się zmienność i ruch – według nich była to własność samej materii.

R1OnwbzTVi8po1

Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w chiton i chlamidę. Mężczyzna stoi u stóp schodów, lewą nogę ma opartą na kamieniu. W lewej ręce trzyma księgę, prawą dłonią wskazuje na treść w księdze swojemu rozmówcy, w stronę którego zwrócona jest głowa mężczyzny. Rozmówca trzyma w dłoni inną księgę lub tabliczkę. W tle kilka innych postaci podobnie ubranych. Ilustracja jest częścią większego malowidła.

Obserwacja przyrody wydawała się potwierdzać tezy hylozoistów – przecież wszystko nieustannie się zmienia. Innego zdania był jednak Parmenides, dla którego ważniejsza była zgodność teorii bytu z rozumem, a nie – z doświadczeniem. Gdyby byt, czyli to, co jest, rzeczywiście się zmieniał, to mógłby zmienić się jedynie w niebyt – a niebytu przecież nie ma. Stąd kolejny wniosek Parmenidesa: byt musi być stały i jeden. Rozdzielenie bytu i ruchu było pierwszym krokiem do odejścia od hylozoistycznego poglądu na przyrodę.

Według hylozoistów zmienność rzeczy była pewną naturalną, samorzutną własnością materii. Innymi słowy, zmiany w przyrodzie wywoływane były przez dynamikę samej materii. Jednak w momencie, gdy materia została uznana za nieruchomą, zmiana mogła zostać wywołana tylko przez działanie jakiejś siły zewnętrznej wobec materii. Empedokles, który uważał, że zmienność w przyrodzie bierze się z oddziaływań między czterema podstawowymi żywiołami, twierdził, że materia wprawiana jest w ruch przez dwie antagonistyczne siły: miłość i niezgodę.

Empedokles oddzielił materię od siły. To rozwiązanie nie wyjaśniało jednak, dlaczego w ogóle w przyrodzie rozpoczął się ruch. Skoro odpowiadają za to jakieś zewnętrzne siły, które działają na materię, to w jakimś momencie musiała ona zostać poruszona po raz pierwszy. Anaksagoras, który postawił ten problem, był przekonany, że nie wydarzyło się to w sposób przypadkowy. Pierwszym impulsem poruszającym materię był według niego duch.

W ten sposób materia – która, według hylozoistów, podlegała nieustannym przemianom – została oddzielona od ducha, czyli pewnej samoistnej siły, która porusza materię. W tym podziale na gruncie filozofii przyrody możemy odnaleźć genezę pojęcia duszy, rozumianej jako byt jakościowo odmienny od nieruchomej materii – siła, która ją porusza, oraz czynnik życia w przyrodzie.

Inne rozwiązanie problemu zmienności rzeczy zaproponował Demokryt z Abdery. Według niego cała przyroda jest materialna, a materia – zbudowana z atomów. AtomyatomizmAtomy to niepodzielne cząstki materii, które poruszają się w próżni, wytwarzając w ten sposób coraz to nowy, zmienny układ świata. Wszystkie zjawiska – a więc życie, duchowość i myślenie, można wyjaśnić poprzez ruch atomów. Dusza jest więc tym samym, co ciało: składa się z tego samego rodzaju materii, poruszającej się dzięki kulistym kształtom swoich atomów. Według Demokryta dusza posiada atomy doskonalsze niż ciało, tj. bardziej gładkie, subtelne i ogniste, mające jednocześnie tendencję do opuszczania ciała. Śmierć jest zupełnym rozproszeniem atomów.

Czym Demokryt różnił się od hylozoistów? Posługiwał się pojęciem materii, które nie posiadało żadnych duchowych właściwości. Ilościowy układ materii pozwala według niego wyjaśnić naturę procesów duchowych. Był więc materialistąmaterializmmaterialistą oraz monistąmonizmmonistą – bo uznawał, że istnieje tylko jeden rodzaj substancji.

Dualistyczna koncepcja duszy i ciała pojawiły się w historii filozofii za sprawą orfizmuorfizmorfizmu. Orficy wierzyli w boskie pochodzenie duszy i jej nieśmiertelność. Jej obecność w ciele była karą za grzech popełniony we wcześniejszym wcieleniu. Wierzenia i praktyki orfików wywarły wpływ na pitagorejczyków, dla których właściwa jest doktryna wędrówki dusz. Związek pitagorejski był wspólnotą religijną, etyczną oraz polityczną, skupioną wokół Pitagorasa – filozofa i matematyka. Członkowie związku zobowiązani byli do przestrzegania określonych reguł życiowych oraz do uczestnictwa w misteriach. Działalność pitagorejczyków łączyła w sobie dociekania naukowe, matematyczne, z mistycyzmem – inspirowanym przez orfików, oraz konserwatyzmem moralnym. Tajna – bo dostępna tylko dla wtajemniczonych – pitagorejska nauka o duszy oparta była na wierzeniach orfickich. Głosiła ona, że ciało jest więzieniem duszy – niezależne od ciała i preegzystujące dusze musiały połączyć się z określonych ciałem. Dlaczego? Ponieważ na duszy zaciążyła wina. MetempsychozametempsychozaMetempsychoza – cykl kolejnych wcieleń – jest więc pokutą, sposobem na oczyszczenie się duszy i wyzwolenie jej ze związku z ciałem. Religijno‑ascetyczne praktyki pitagorejczyków koncentrowały się wokół idei oczyszczenia duszy i wyzwolenia jej z okowów ciała. Praktykowany przez nich zakaz jedzenia mięsa był związany z doktryną metempsychozy.

Rf0mkoWJr1uE3

Ilustracja przedstawia postać siedzącą na kamieniu obok drzewa, na którym siedzą ptaki. Postać jest ubrana w tradycyjny chiton i chlamidę. W prawej ręce trzyma lirę, lewą ręka coś wskazuje. Postać otoczona jest różnymi zwierzętami, które stoją, leżą bądź siedzą spokojnie. Wszystkie zwierzęta skierowane są w stronę postaci grającej na harfie – wyraźnie jej słuchają.

Jak poznać to, co ogólne?

Zastanów się, w jaki sposób może przebiegać poznanie w świecie, który składa się tylko z atomów i próżni. Według Demokryta odbywa się ono mechanicznie – atomy odrywają się od rzeczy i tworzą podobizny, które wpadają do narządów zmysłów. Platon zauważył jednak, że za pomocą zmysłów możemy poznać tylko konkretne, jednostkowe rzeczy, które są zmienne. Prawdziwa wiedza, oparta na uzasadnionym przekonaniu, musi mieć oparcie w tym, co niezmienne. Taką wiedzę osiągamy nie przez poznanie rzeczy, lecz pojęć. Platon głosił, że – oprócz bytów konkretnych – istnieją również byty ogólne: równość, piękno, dobro. Jak je poznajemy? Nie za pomocą zmysłów, a zatem – za pomocą duszy. Dusza rozumiana jest tutaj jako przeciwieństwo ciała – jako niematerialna, nieśmiertelna i niezależna od ciała. W jaki sposób dusza może poznawać?

Rfx8HVy1nfwEj

Obraz przedstawia ponure pomieszczenie, w którym jest grupa ludzi. W centrum mężczyzna siedzący na łożu, ma podniesioną lewą rękę, natomiast prawą sięga po kielich, który podaje mu inny mężczyzna. Przed łóżkiem i obok łóżka siedzi mężczyzna, trzyma on rękę na jego kolanie. Na drugim planie można dostrzec niewyraźne sylwetki.

Platon był przekonany, że rzeczywistość, którą odbieramy zmysłami, jest pozorem, a prawdziwy byt jest idealny. Naprawdę istnieją więc tylko idee – dobro, piękno, człowieczeństwo, sprawiedliwość – które można rozumieć jako wzory istniejących w przyrodzie rzeczy. Skoro wiedza o ideach jest niezależna od poznania zmysłowego, to musi być wrodzona. Platon wyobrażał sobie, że przed naszym cielesnym życiem dusze oglądały idee, o których zapomniały, gdy zostały zamknięte w więzieniu ciała. Poznanie filozoficzne pozwala przypomnieć sobie wiedzę o ideach – ten sposób poznania nazywał anamneząanamnezaanamnezą.

Platon włączył wierzenia pitagorejskie do swojej nauki o duszy. Powtarzał za nimi, że ciało jest więzieniem duszy, a sama dusza jest:

• niezależna od ciała,

• doskonalsza od ciała,

• nieśmiertelna.

Dodawał, że – w przeciwieństwie do ciała, które składa się z części – dusza jest niezłożona. Problem poznania tego, co ogólne (co umożliwiała poznawcza funkcja duszy) doprowadził więc Platona do przeciwstawienia mistycznej koncepcji duszy, opartej na wierzeniach orfickich, materialnemu poglądowi na duszę, typowemu dla jońskiej filozofii przyrody.

Arystoteles odrzucił mistyczne wpływy pitagorejczyków, nie zgadzając się również, żeby poza przyrodą istniały jakieś idealne byty. Uważał, że w przyrodzie istnieją tylko konkretne, realne rzeczy, które poznajemy za pomocą zmysłów. W teorii poznania podjął on ten sam problem, co Platon, ale rozwiązał go w inny sposób. Każda rzecz składa się z tego, co w niej konkretne – materii –oraz tego, co w niej ogólne – formyhylemorfizmformy. Ludzie różnią się między sobą, ale mają tę samą formę: należą do gatunku homo sapiens. Skąd jednak o tym wiemy? Arystoteles twierdził, że postrzegając wielokrotnie konkretnych ludzi, nasz rozum teoretyczny dochodzi do ogólnego pojęcia człowieka. Poznanie tego, co ogólne, odbywa się na drodze indukcji.

Rozum teoretyczny był funkcją duszy rozumnej – czyli duszy posiadanej przez ludzi. Arystoteles pojmował bowiem duszę szeroko – jako czynnik życia w przyrodzie, który odpowiada za funkcje życiowe roślin, zwierząt i ludzi. Najprostszą formą duszy jest dusza wegetatywna, która sprawia, że rośliny odżywiają się i rosną. U zwierząt do tych podstawowych funkcji duszy dochodzą kolejne, dzięki którym zwierzęta posiadają uczucia i popędy – odpowiada za nie dusza zmysłowa. U szczytu tej hierarchii znajduje się człowiek z duszą rozumną, czyli organizm żywy, który myśli.

RRS0AOgkH7OWW

Ilustracja prezentuje hierarchię dusz. Składa się z trzech typów dusz w postaci zawierających się zbiorów. Najmniejszy z nich reprezentuje rośliny, mające duszę wegetatywną lub odżywczą, która składa się z mocy wzrostu i odżywiania. Większy zbiór zawierający w sobie rośliny, to zbiór reprezentujący zwierzęta, które mają ponadto moc uczucia i popędów — mają duszę zmysłową. Największy zbiór, zawierający w sobie pozostałe, to zbiór odpowiadający ludziom, którzy mają duszę rozumną, charakteryzującą się myślą i refleksją.

Jak widzisz, w porównaniu z platońską koncepcją duszy, u Arystotelesa dusza jest bierna – nie ogląda idei, a tylko opracowuje informacje pochodzące ze zmysłów. Jednocześnie obaj – i Platon, i Arystoteles – zgadzali się z Anaksagorasem, że dusza jest czynnikiem życia, że wprawia materię w ruch. Jak Arystoteles godził tę sprzeczność? Odpowiadał, że czynnym elementem duszy jest rozum praktyczny, który kieruje wolą człowieka. Wprawia on rozum teoretyczny w ruch, dzięki czemu poznaje dobro. Dlatego wola człowieka jest rozumna, a nasze działanie opiera się na wiedzy o tym, co jest dobre.

Zupełnie inny charakter miała nowożytna teoria Kartezjusza. XVII‑wieczny filozof uważał, że skoro myślenie jest właściwością duszy, to nic nie powinno jej łączyć z ciałem. Ciało jest bowiem mechanizmem, a zatem jest zdeterminowane przez naturę. Przeciwstawił sobie więc biologiczne ciało i myślącą duszę oraz uznał, że te dwa porządki są od siebie niezależne. Taki pogląd nazywa się dualizmemdualizmdualizmem psychofizycznym (duszy i ciała). Kartezjusz nadał pojęciu duszy kształt, który zbliżył do nieco późniejszego pojęcia świadomości – ono zaś stało się podstawą nowoczesnych nauk o człowieku.

R1NvoJxLgWaJa

Ilustracja przedstawia dwie kobiety. Każda z nich stanowi osobną ilustrację przedstawiającą inne zagadnienie. Kobiety przepasane są himationami. Pierwsza z kobiet, widoczna od pasa w górę, wydaje się siedzieć. Wzrok skierowany ma na strzałę skierowaną pionowo. Na strzałę wskazuje również jej prawa ręka. Na strzale zaznaczono punkty A, B i C na grocie, na środku strzały oraz na lotce. Od każdego z punktów poprowadzone są linie w kierunku oczy kobiety. Oczy na ilustracji są powiększone, reprezentowane przez dwie kulki z połączeniami w głąb głowy. Linie idące od strzały prowadzą przez oczy w głąb głowy do zaznaczonej struktury wewnątrz głowy, do której podłączone są również mięśnie prawej ręki. Druga kobieta za pomocą narzędzia trzymanego w obu dłoniach mierzy kąt. Wzrok skierowany ma na mierzony przedmiot. OD prawej ręki, ale też od serca przez oczy, biegną połączenia zbiegające się w zaznaczonej strukturze wewnątrz głowy. Struktura ta dodatkowo w powiększonej formie pokazana jest poza głową kobiety, tak aby uwidocznić zbieganie się obu metod postrzegania świata.

Więcej na temat koncepcji duszy przeczytasz m.in. w e‑materiałach:

• Dusza jako idea

• Dualizm Platona

• Platon o duszy i ciele

• Spuścizna platońska

• Trzeci człowiek

• Dualizm psychofizyczny

• Neoplatonizm św. Augustyna

• Św. Tomasz z Akwinu – filozof scholastyczny

• Spirytualizm

• Naturalizm czy spirytualizm? Człowiek jako element natury

• Porządek rozumu i porządek serca

• Racjonalizm

Słownik