Życie Arystotelesa

Arystoteles urodził się w 384 r. p.n.e. w greckim mieście Stagira znajdującym się na Półwyspie Chalcydyckim. Rodzice Arystotelesa pochodzili z rodzin lekarskich – ojciec był nawet przybocznym lekarzem króla Macedonii Amyntasa II (393‑370).

R1ZLiXwKO84fy

Ilustracja przedstawia mapę starożytnej Grecji oraz okolic. Na mapie zaznaczone są imperium perskie, Grecja oraz Macedonia, która oznaczona jest jako perskie państwo wasalne.

W 367 r. p.n.e., mając siedemnaście lat, Arystoteles wyruszył do Aten, gdzie wstąpił do słynnej szkoły filozoficznej – Akademii PlatońskiejAkademiaAkademii Platońskiej. Spędził w niej dwadzieścia lat – najpierw jako student, a później wykładowca. Po śmierci Platona opuścił Akademię i podróżował, osiadając na dłużej w Assos (w Azji Mniejszej) i w Mitylenie (na wyspie Lesbos), gdzie prowadził badania naukowe. W 343 r. p.n.e., gdy czterdziestoletni Arystoteles cieszył się już sławą wybitnego myśliciela, otrzymał zaproszenie od króla Macedonii Filipa II, by zamieszkał na jego dworze i zajął się edukacją królewskiego syna, a zarazem następcy tronu. W ten sposób Arystoteles został nauczycielem Aleksandra, zwanego później Wielkim, i sprawował swoją funkcję do momentu przejęcia przez Aleksandra władzy w 336 r. p.n.e.

W 335 r. p.n.e. Arystoteles powrócił do Aten i w GimnazjoniegimnazjonGimnazjonie Lykeion założył własną szkołę filozoficzną – LiceumLikejon, LiceumLiceum, która oprócz nauczania filozofii, zajmowała się przede wszystkim badaniami naukowymi sponsorowanymi przez Aleksandra. W 323 r. p.n.e., po jego śmierci, Arystoteles opuścił Ateny w obawie o swoje życie – w mieście wzmagały się nastroje antymacedońskie. Osiadł w Chalkis (na wyspie Eubea), gdzie zmarł w 322 r. p.n.e.

RCVoRzjBGlVc1

Zdjęcie przedstawia otwartą, starą księgę z zapisanymi odręcznie stronami.

Macedońskie sympatie

Region, z którego pochodził Arystoteles, znajdował się w bezpośrednim sąsiedztwie Macedonii. Ten barbarzyński kraj, znajdujący się jednak pod wpływem kultury greckiej, w IV w. p.n.e. prowadził intensywną ekspansję, w wyniku której podporządkował sobie greckie polis. W 348 r. p.n.e. król Macedonii Filip II podbił Półwysep Chalcydycki i włączył go do swojego państwa.

W IV w. p.n.e. Macedonia była nie tyle obcym najeźdźcą, co elementem układanki politycznej, jaką stanowiły stosunki pomiędzy greckimi polis. Po wojnie peloponeskiej (431‑404 r. p.n.e.) jońskie miasta w Azji Mniejszej – do których należała również Stagira – musiały uznać hegemonię Sparty. W wyniku konfliktów z innymi polis Sparta oddała jednak zwierzchnictwo nad Azją Mniejsza Imperium Perskiemu, które już w VI w. p.n.e. próbowało podbić wspomniane terytoria. W tym układzie geopolitycznym Macedonia była postrzegana przez niektórych greckich władców jako przeciwwaga dla wpływów spartańskich i perskich. Jednym z nich był Hermiasz – władca miasta Atarneus – przyjaciel Arystotelesa z czasów, gdy obaj studiowali w Akademii Platońskiej. Hermiasz zwrócił się do Filipa II, mając nadzieję uzyskać pomoc potrzebną do walki z Persami.

R1JJbqOmXJsgE

Ilustracja przedstawia mozaikę. Mozaika prezentuje mężczyznę w stroju starożytnego wojownika, który jedzie na koniu i trzyma włócznię. Za nim znajduje się drugi wojownik na koniu. Mozaika jest niekompletna.

Nie wiadomo, czy to Arystoteles zainspirował jego decyzję, faktem jest jednak, że filozof ze Stagiry sympatyzował z polityką macedońską. Stało się to jasne po objęciu przez niego posady nauczyciela następcy macedońskiego tronu – Aleksandra. Arystoteles traktował greckie podboje jego ojca Filipa II jako politykę panhelleńską, czyli dążenie do zjednoczenia wszystkich Greków w obrębie jednego państwa. Była to idea szczególnie atrakcyjna w czasie, gdy zachowywano jeszcze pamięć o jedności Greków wobec zagrożenia perskiego w pierwszej połowie V w. p.n.e., lecz nawet silne polis – jak Sparta czy Ateny – zmagały się z negatywnymi skutkami rozdrobnienia politycznego. Receptą na ten stan rzeczy było według Arystotelesa zjednoczenie całej Hellady przez jednego wybitnego monarchę, który – będąc postacią odpowiedniego formatu – miałby podbić następnie cały świat i rozszerzyć na niego grecką cywilizację. W młodym Aleksandrze Arystoteles upatrywał kandydata na takiego władcę i prowadził jego edukację w taki sposób, by w przyszłości Aleksander czuł się przedstawicielem kultury greckiej.

Choć wiele wskazuje na to, że Arystoteles w późniejszym okresie swojej działalności krytycznie oceniał politykę Aleksandra, to nie zmienił swoich promacedońskich przekonań, zgodnie z którymi stworzona przez Aleksandra Wielkiego monarchia była przyszłością kultury greckiej. Gdy po śmierci macedońskiego władcy w Atenach zapanowały silne antymacedońskie nastroje, Arystoteles postanowił uciekać z miasta, bojąc się o własne życie.

Uczeń i krytyk Platona

Jako siedemnastolatek Arystoteles wstąpił do działającej od osiemnastu lat Akademii. Założona przez Platona szkoła prowadziła badania naukowe – uczeni wraz ze swoimi uczniami prowadzili w niej badania z polityki, filozofii, matematyki, astronomii i nauk przyrodniczych. Była jednak zarazem związkiem religijnym – jak widać, nauka i religia nie były w tamtym czasie tak ściśle oddzielone jak dziś. Również filozofia Platona w końcowym okresie jego życia otwierała się na wpływy mistyczne – jak pitagoreizmpitagoreizmpitagoreizm, czy po prostu religijne – np. perski zoroastryzmzoroastryzmzoroastryzm. Kierunki działań akademików wyznaczała więc idealistyczna i spirytualistyczna teoria idei Platona, zaś metodą filozofowania była dialektykadialektykadialektyka polegająca na wywodzeniu twierdzeń z zestawianych ze sobą pojęć.

W trakcie swojego pobytu w Akademii Arystoteles był platonikiem, jednak ta filozoficzna orientacja zaczęła go w pewnym momencie ograniczać. Pochodzącemu z lekarskiej rodziny filozofowi musiało brakować w platonizmie aspektu cielesnego, materialnego. Badania naukowe prowadzone przez akademików dotyczyły głównie matematyki, zaś zainteresowania Arystotelesa skupiały się wokół zoologii, botaniki, anatomii i pokrewnych im nauk ścisłych.

R17vAr8OZNtfh1

Zdjęcie przedstawia popiersie mężczyzny. Ma krótkie włosy, pociągłą twarz, wysokie czoło oraz brodę z wąsami.

Oczywiście Arystoteles nie był więźniem Akademii – szkoły miały w tamtych czasach otwarty charakter. Nauczanie odbywało się w gimnazjonach, czyli publicznych gmachach, w których prowadzono zarówno ćwiczenia fizyczne, jak i wykłady filozoficzne. Już przed Platonem filozofowie przychodzili do gimnazjonów, by nauczać – Platon był jednak pierwszym, który przekształcił nauczanie w zorganizowaną szkołę. Nic nie wskazuje na to, by młody Arystoteles ograniczał swoją edukację do Akademii – prawdopodobnie słuchał wykładów innych filozofów, być może pojawiał się też na zajęciach szkoły retoryki prowadzonej w Atenach przez Isokratesa. Wreszcie, brał czynny udział w życiu publicznym Aten, które samo w sobie było lekcją retoryki.

Ta różnorodność wpływów spowodowała, że Arystoteles zaczął odchodzić od platonizmu. Z Akademią pożegnał się jednak dopiero po śmierci Platona. Chociaż krytycznie odnosił się do poglądów mistrza, nie przestał okazywać mu szacunku. W 335 r. p.n.e. w Gimnazjonie Likeion założył własną szkołę – Liceum. Był to swego rodzaju instytut badawczy, w którym Arystoteles wraz z uczniami skupił się na badaniach z dziedziny nauk przyrodniczych – umożliwiała je pomoc ze strony dawnego wychowanka Arystotelesa, Aleksandra Wielkiego. Oprócz badań, Arystoteles prowadził w Liceum wykłady – zarówno otwarte dla szerszej publiczności, jak i te bardziej specjalistyczne, przeznaczone tylko dla jego uczniów. W okresie pracy w Liceum powstał system filozoficzny Arystotelesa – przekazany przez uczniów, którzy uporządkowali jego pisma po śmierci mistrza. Ze względu na sposób prowadzenia wykładów – słuchający często przechadzali się wraz z mistrzem po gaju oliwnym, szkoła Arystotelesa bywa nazywana Perypatetem (gr. peripatetikós – przechadzający się), a jej członkowie nazywani są perypatetykami.

Choć charakter zarówno szkoły, jak i myśli Arystotelesa istotnie różni się od platonizmu, to obu filozofów łączy skupiona na człowieku, humanistyczna perspektywa, która pojawiła się w greckiej filozofii przede wszystkim za sprawą Sokratesa. Jeśli powiedzielibyśmy, że obaj zajmowali się człowiekiem i jego sprawami, byłoby to zbyt duże uproszczenie. Ale na pewno właśnie człowiek – choć rozumiany odmiennie – był głównym przedmiotem badań zarówno dla Platona, jak i dla Arystotelesa.

Zainteresowania medyczne

Arystoteles był uczniem Akademii Platońskiej, został więc wyszkolony w dialektyce służącej spekulacjom filozoficznym. Z uwagi na tradycje rodzinne była mu również bliska medycyna – racjonalne, empiryczne spojrzenie na świat. Arystoteles godził w swojej filozofii dwa skrajnie odmienne wpływy: platoński idealizm i naukowe zainteresowanie ciałem i materią.

Naukowa orientacja w myśleniu Arystotelesa również była znakiem czasu. Kultura IV w. p.n.e. została ukształtowana w dużej mierze przez osiągnięcia V w. p.n.e. – niesłychany rozkwit kultury, który miał miejsce w Atenach i znany jest jako oświecenie attyckie. Jedną z dziedzin, która istotnie się w tamtym czasie rozwinęła, była medycyna. Wcześniej leczenie prowadzili kapłani – miało ono zatem więcej wspólnego z religią niż z nauką. Wiek V p.n.e. przyniósł natomiast racjonalizację metod leczenia. Wiedza medyczna zaczęła opierać się na doświadczeniach – przykładowo, prowadzono badania anatomiczne na świniach. Również diagnoza stawiana była poprzez obserwację chorego oraz wnioskowanie.

Arystoteles nie tylko przesiąkł wiedzą medyczną w domu, dzięki czemu wiele podawanych przez niego przykładów wziętych jest z medycyny. W Liceum prowadził również badania medyczne, o czym świadczą zachowane pisma, takie jak np. O sztuce leczenia, Studia optyczne czy Studia z anatomii.

Po śmierci Arystotelesa

Z naszego punktu widzenia Arystoteles jest autorem niezwykle rozległego systemu filozoficznego, którego głównymi częściami są: metafizyka, epistemologia, etyka, logika oraz szereg dyscyplin szczegółowych, jak zoologia, poetyka czy retoryka. Jednakże w starożytności pisma Arystotelesa znane były jedynie członkom Likejonu. Dla postronnych Arystoteles był jednym z wielu uczniów Platona.

We wczesnym średniowieczu znajomość Arystotelesa była jeszcze mniejsza. Po upadku Cesarstwa Rzymskiego jego dzieła – podobnie jak wiele innych dokonań świata greckiego – zostały dla Europy utracone. Przetrwały jednak w świecie arabskim. W VIII i IX w. tamtejsi uczeni tłumaczyli na wielką skalę pisma filozofów i naukowców greckich. Odkrycie myśli m.in. Arystotelesa, Archimedesa, Hipokratesa stało się jedną z przyczyn tak zwanego renesansu islamu w X i XI w. - okresu intensywnego rozwoju filozofii i nauki (medycyny, matematyki, alchemii, chemii, astronomii i innych) w świecie arabskim.

Opanowanie przez muzułmanów w VIII w. części Półwyspu Iberyjskiego stworzyło możliwość wymiany intelektualnej między światem arabskim a łacińską Europą. Pisma Arystotelesa zostały przełożone z arabskiego na łacinę w XII‑XIII w. Logika i metafizyka Arystotelesa stały się w ten sposób podstawą średniowiecznej scholastykischolastykascholastyki, a wraz z teorią poznania – położyły podwaliny jednego z głównych nurtów średniowiecznej filozofii chrześcijańskiej – tomizmutomizmtomizmu.

Słownik