Na lokalizację przemysłu wpływa zazwyczaj kilka czynników. Im niższy stopień rozwoju gospodarczego państwa, tym większe znaczenie czynników przyrodniczych. W krajach wysoko rozwiniętych rozwój przemysłów zaawansowanych technologii sprawił, że rośnie rola takich czynników, jak: kwalifikacje siły roboczej, bliskość placówek naukowo‑badawczych, rozwinięta infrastruktura komunikacyjna, walory krajobrazowe i środowiskowe, sąsiedztwo firm o podobnym profilu działalności, kapitał.

Rewolucje przemysłowe (określane też przewrotami przemysłowymi) to okresy gwałtownych przemian, związanych z pojawianiem się wynalazków naukowo‑technicznych. Pierwsza rewolucja przemysłowa spowodowała odejście od produkcji manufakturowej na rzecz masowej produkcji fabrycznej i wywołała szereg zmian technicznych, społecznych i gospodarczych, zapoczątkowanych w Anglii na przełomie XVIII i XIX w. Rewolucje przemysłowe w poszczególnych etapach rozwoju gospodarki wpłynęły na powstawanie okręgów i ośrodków przemysłowych.

Etapy rozwoju gospodarki

W okresie XVI‑XVII w. wystąpiła rewolucja przedprzemysłowa; intensywny rozwój górnictwa węgla kamiennego spowodowany był wykorzystaniem tego surowca jako źródła energii.

I rewolucja przemysłowa XVIII/XIX w. miała miejsce w Anglii, Francji i Stanach Zjednoczonych oraz innych krajach europejskich, w tym w Polsce. Skonstruowano wówczas urządzenia, które zrewolucjonizowały przemysł: maszynę parową, maszynę przędzalniczą, maszynę tkacką, statek parowy oraz parowóz. Dynamicznie rozwijały się: transport, hutnictwo, przemysł włókienniczy i górnictwo. Głównym źródłem energii był węgiel kamienny.

RYaWxFwkwU1hV

Maszyna parowa

II rewolucja przemysłowa w XIX/XX w. sprawiła, że na znaczeniu straciła Wielka Brytania, a szczególnie intensywny rozwój przeżywały Stany Zjednoczone (nowa potęga gospodarcza), Japonia, Niemcy i ZSRR. Wynalazki tego okresu: rafinacja ropy naftowej, żarówka, wysokoprężny silnik spalinowy, pierwszy samochód osobowy z silnikiem wysokoprężnym, samolot. Najbardziej rozrosły się wówczas: przemysł chemiczny, maszynowy i elektromaszynowy, hutnictwo miedzi i aluminium. Coraz większe znaczenie miało górnictwo naftowe i przetwórstwo ropy naftowej. Głównym źródłem energii były: ropa naftowa, węgiel kamienny (tracący na znaczeniu), gaz ziemny i energia jądrowa.

R60TLL3KQ7cy6

Thomas Edison, uznawany za twórcę żarówki

III rewolucja przemysłowa (rewolucja naukowo‑techniczna) od lat 70. XX w. do dzisiaj dotyka krajów rozwiniętych gospodarczo oraz usytuowanych w Azji Południowo‑Wschodniej. Wynaleziono m.in.: półprzewodniki, układy scalone, tranzystor, mikroprocesory, światłowody, biotechnologię i energię atomową. Zachodzą zmiany w strukturze produkcji przemysłowej. Rozwijają się przemysły zaawansowanych technologii (głównie elektroniczny i elektrotechniczny, precyzyjny, chemiczny), które wpłynęły na rozwój technopolii. Postępująca mechanizacja i komputeryzacja produkcji przemysłowej powoduje często tzw. bezrobocie technologiczne. Wzrasta znaczenie wysoko wykwalifikowanej kadry. TechnopolietechnopoliaTechnopolie lokalizowane są głównie w krajach wysoko rozwiniętych gospodarczo, w obrębie obszarów zurbanizowanych o dogodnym położeniu komunikacyjnym, w sąsiedztwie ośrodków naukowo‑badawczych (np. Dolina Krzemowa w USA, Tuluza we Francji). Głównym źródłem energii są: ropa naftowa, gaz ziemny, węgiel kamienny, energia jądrowa oraz źródła alternatywne.

RUronthLhCTRm

Dolina Krzemowa w USA

Przemysły zaawansowanych technologii, nazywane też przemysłami wysokiej techniki (high-tech), to dynamicznie rozwijające się dziedziny wytwarzające produkty rożnych gałęzi przemysłu, oparte o współczesne zdobycze techniczne, technologiczne i osiągnięcia naukowe. W procesach produkcyjnych powszechna jest komputeryzacja i automatyzacja. Przemysły obejmują przede wszystkim przemysł elektrotechniczny i elektroniczny, optyczny i chemiczny bazujący na biotechnologiach – wszystkie wymagają ciągłego unowocześniania i modernizacji ciągów produkcyjnych. Rozwój przemysłów zaawansowanych technologii wiąże się z III rewolucją przemysłową, opartą na następujących wynalazkach i osiągnięciach naukowych: półprzewodniki, tranzystory, światłowody, biotechnologie, energia atomowa. Przemysły high‑tech to motor rozwoju gospodarczego wielu krajów, zwłaszcza wysoko rozwiniętych. Odzwierciedlają one tendencje zmian w strukturze gałęziowej przemysłu.

RpXiMge66NAc6

Japonia jest jednym z państw, gdzie występuje największe nagromadzenie firm high‑tech

Rozmieszczenie przemysłu high‑tech (zaawansowanych technologii) na świecie jest mocno zróżnicowane. Wynika to przede wszystkim z faktu konieczności zaangażowania dużego kapitału. Największe nagromadzenie firm z tego działu występuje w państwach najlepiej rozwiniętych gospodarczo, w szczególności USA, Kanadzie, Japonii, Korei Płd. i krajach UE (głównie faza innowacji), w Chinach (zarówno faza produkcji masowej, jak i innowacji), w krajach rozwijających się, w szczególności w Azji Południowo‑Wschodniej (głównie faza produkcji masowej).

Zauważyć można również dużą dysproporcję w rozmieszczeniu przemysłu zaawansowanych technologii na świecie – szczególnie pomiędzy półkulą północną a południową (zdecydowanie większa koncentracja na półkuli północnej).

Przemysły high-tech rozwijają się przede wszystkim w państwach wysoko rozwiniętych, takich jak Stany Zjednoczone, kraje Europy Zachodniej czy Japonia. Odbywa się tam etap badań naukowych, opracowywanie koncepcji technologicznych oraz wdrażanie produkcji. Kraje te dysponują odpowiednim kapitałem, mają wykształconych specjalistów oraz współpracują z wieloma placówkami naukowymi. Ponadto dobrze rozwinięta sieć połączeń komunikacyjnych ułatwia nawiązywanie kontaktów i kooperację pomiędzy przedsiębiorstwami. Warunki te spełnione są na obszarach zurbanizowanych, stąd technopolie zlokalizowane są najczęściej na obrzeżach wielkich aglomeracji o dobrych rozwiązaniach komunikacyjnych (np. Paryż, Dallas, Chicago, Toronto). Wiele technopolii rozwinęło się w restrukturyzowanych okręgach (np. Okręg Reńsko‑Westfalski w Niemczech, Zagłębie Północne we Francji, Okręg Yorkshire w Wielkiej Brytanii). Produkcja niektórych wyrobów musi jednak odbywać się w czystym środowisku, stąd część technopolii została zlokalizowana z dala od stref zurbanizowanych, na obszarach rolniczych (Dolina Krzemowa oraz Orange County w Kalifornii, Krzemowa Wyspa na Kiusiu w Japonii, Droga 128 w okolicach Bostonu w USA, Korytarz Zachodni, inaczej M4 Corridor, Tuluza we Francji). Walory przyrodnicze zapewniają pracownikom korzystne warunki pracy i życia. Rozwój przemysłu i instytucji usługowych doprowadza do stopniowego przekształcenia środowiska wiejskiego w obszar zurbanizowany.

Po wojnie, w efekcie wprowadzenia gospodarki centralnie sterowanej, nastąpiła nacjonalizacjanacjonalizacjanacjonalizacja przemysłu w Polsce. Nie działały wówczas mechanizmy rynkowe. Rząd ustalał kierunki rozwoju przemysłu (głównie ciężkiego) − wysoce kapitałochłonnego, energochłonnego i materiałochłonnego. Władze decydowały również o cenach na poszczególne towary, o rodzajach i ilościach produktów, jakie należało produkować według z góry założonych planów oraz o kierunkach handlu surowcami i wyrobami przemysłowymi. Zmiany te dotyczyły głównie okręgów surowcowych.

W polskim przemyśle można zauważyć następujące tendencje zmian:

• zmiana profilu produkcji, ograniczanie roli tradycyjnych gałęzi przemysłu na rzecz przemysłów wysokich technologii,

• spadek energochłonności i materiałochłonności przemysłu, obniżający koszty produkcji,

• zmiana form własności, prywatyzacja i reprywatyzacjareprywatyzacjareprywatyzacja wielu przedsiębiorstw,

• modernizacja i unowocześnianie ciągów produkcyjnych z zastosowaniem nowoczesnych technologii,

• restrukturyzacjarestrukturyzacjarestrukturyzacja polskich okręgów przemysłowych,

• zamykanie nierentownych dużych zakładów, wzrost znaczenia zakładów małej i średniej wielkości,

• wzrost udziału inwestycji zagranicznych w przekształceniach własnościowych i technologicznych,

• zwolnienia pracowników powodujące wzrost bezrobocia oraz podwyższanie kwalifikacji (przekwalifikowywanie pracowników),

• likwidacja produkcji monopolistycznej.

Restrukturyzacji podlegają w największym stopniu okręgi surowcowe, w których dominowały tradycyjne gałęzie przemysłu (górnictwo, hutnictwo, przemysł włókienniczy). Na przykład w Górnośląskim Okręgu Przemysłowym, gdzie koncentrował się przemysł ciężki, zamyka się nierentowne kopalnie, huty o przestarzałym cyklu produkcji czy działające przy tych obiektach elektrownie. Na terenie zlikwidowanych przedsiębiorstw powstają mniejsze prywatne zakłady przemysłowe, cechujące się większą wydajnością pracy, często z udziałem kapitału zagranicznego. Ogranicza się rozwój przemysłów energochłonnych oraz materiałochłonnych i jednocześnie zwraca się uwagę na przestrzeganie norm ekologicznych. Podstawowymi problemami w restrukturyzacji GOP‑u są wysokie potrzeby finansowe oraz niskie kwalifikacje pracowników.

RZfGvdhTpv1Ue

Górnośląski Okręg Przemysłowy

W Legnicko‑Głogowskim Okręgu Miedziowym, gdzie nastąpił spadek zatrudnienia w górnictwie rud miedzi i hutnictwie miedzi, część zwolnionych pracowników znalazła pracę w firmach zależnych lub współpracujących. Doprowadziło to do wzrostu zatrudnienia w usługach i budownictwie. W 1997 r. utworzono Legnicką Specjalną Strefę Ekonomiczną (obejmującą Legnicę, Polkowice, Krzywą, Złotoryję i Lubin). Dzięki kapitałowi zagranicznemu nastąpił rozwój budownictwa, produkcji urządzeń grzewczych, mebli biurowych oraz porcelany użytkowej. Wielkie inwestycje proekologiczne, np. instalacje do odsiarczania spalin w hutach miedzi oraz oczyszczalnia wód odprowadzanych do Odry z wielkiego zbiornika odpadów poflotacyjnych Żelazny Most, ograniczyły emisję ścieków i odpadów poprodukcyjnych.

Słownik