Papiestwo w walce z cesarstwem

W 1075 r. Grzegorz VII sformułował 27 tez w dokumencie pod nazwą Dictatus papaeDictatus papaeDictatus papae. Jego myślą przewodnią była dominacja papiestwa nad całym światem chrześcijańskim, w tym – nad władzą królów i cesarza. Taki pogląd nazywamy papocezaryzmempapocezaryzmpapocezaryzmem. W myśl dokumentu papież miał nie tylko wyłączne prawo do inwestyturyinwestyturainwestytury, czyli obsadzania stanowisk kościelnych, ale mógł także detronizować cesarzy, a poddanych zwalniać z przysięgi złożonej niegodnemu władcy.

Do konfliktu doszło, kiedy król niemiecki Henryk IV odmówił uznania mianowanego przez papieża biskupa Mediolanu. Papież zabronił królowi podejmowania działań wedle starych zwyczajów. Dalej wydarzenia potoczyły się bardzo szybko. Władca wraz z wiernymi sobie biskupami ogłosił złożenie, czyli usunięcie, Grzegorza VII z urzędu. Posłańcy królewscy przywieźli do Rzymu obraźliwy list, w którym papież został nazwany uzurpatorem i „fałszywym mnichem”. W odpowiedzi Grzegorz VII obłożył klątwąklątwaklątwą Henryka IV. Wszyscy poddani zostali tym samym zwolnieni z obowiązku wierności wobec króla i wielu natychmiast z tego skorzystało. Niezadowoleni książęta wybrali na antykrólaantykrólantykróla szwagra Henryka IV, Rudolfa. Niemcami wstrząsnęła wojna domowa. Zachwianie się władzy królewskiej w RzeszyRzeszaRzeszy wykorzystał polski książę Bolesław Szczodry (Śmiały), który w sporze o inwestyturę opowiedział się po stronie papieża i z jego błogosławieństwem koronował się na króla Polski w Boże Narodzenie 1076 roku.

R5XjCUoFa4ltm1

Obraz przedstawia papieża siedzącego na złotym tronie. Jest ubrany w czerwono, białe szaty i czerwoną czapkę. Jest om otoczony przez swoją świtę. Stoi przed nim mężczyzna ubrany w szare szaty z opuszczoną głową.

W tej sytuacji Henryk IV zdecydował się na desperacki krok – wyruszył do Italii i przybył pod zamek w Canossie, w którym właśnie przebywał papież. W lutym 1077 r. król przez trzy dni boso i w worze pokutnym stał pod murami, prosząc Grzegorza VII o przebaczenie. Papież z racji ewangelicznego obowiązku wybaczania wrogom i wobec tak bezprzykładnego ukorzenia się musiał mu darować winy.

Henryk, uwolniony od klątwy, przystąpił do zdecydowanej walki ze swoimi niemieckimi przeciwnikami. W rozstrzygającej bitwie antykról Rudolf zginął. Henryk IV stał się panem całych Niemiec i postanowił rozprawić się z Grzegorzem VII. Razem z potężną armią przekroczył więc Alpy i ruszył na Rzym. Jego wojska zajęły miasto, papież zaś schronił się w Zamku Świętego Anioła, skąd obserwował największy triumf śmiertelnego wroga – Henryk IV osadził na tronie papieskim swego kandydata, jako antypapieżaantypapieżantypapieża, i został przez niego koronowany na cesarza.

RRqTUZ0rGvRIj

Na zdjęciu znajduje się Zamek Świętego Anioła. Prowadzi do niego kamienny most, który znajduje się nad szeroką rzeką. Zamek posiada niskie mury i liczne baszty. Jego główna część przypomina ogromny szeroki walec. Na jego szczycie znajduje się pomnik.

Henryk zapewne zdobyłby także Zamek Świętego Anioła, gdyby nie odsiecz, z którą nadciągnęli Normanowie sycylijscy. Przepędzili oni wprawdzie wojska cesarskie, ale sami dopuścili się grabieży w Wiecznym Mieście. Lud rzymski znienawidził Grzegorza za takich sprzymierzeńców, w związku z czym papież musiał opuścić miasto. Nigdy już do Rzymu nie wrócił, umierając na wygnaniu w 1085 roku.

R1VlZKCzYfP7f1

Obraz przedstawia papieża Urbana drugiego. Siedzi on przy stole. Jest ubrany w białe papieskie szaty. Ma krótką siwą brodę. Na stole leżą dwie książki o czerwonych okładkach oraz dzwoneczek.

Idee Grzegorza znalazły jednak kontynuatorów. Ogromne znaczenie dla wzrostu autorytetu Stolicy Apostolskiej miało ogłoszenie przez papieża Urbana II w 1095 r. wyprawy krzyżowej do Ziemi Świętej i jego patronat nad poczynaniami krzyżowców. Pierwsza krucjatakrucjatakrucjata zakończyła się wielkim sukcesem – zdobyciem Jerozolimy. Cesarz Henryk IV nie miał żadnego udziału w tym zwycięstwie. Jego syn i następca Henryk V zrozumiał, że nie ma powrotu do sytuacji sprzed reformy gregoriańskiej. W 1122 r. w Wormacji zawarł więc konkordatkonkordatkonkordat, czyli umowę z papieżem Kalikstem II, gwarantując Kościołowi częściową niezależność. Cesarz zgodził się, aby biskupi byli wybierani przez kanonikówkanonikkanoników, a opaci, czyli przełożeni klasztorów – przez mnichów. Zachował jedynie prawo do odmowy nadania elektom dóbr ziemskich przynależnych biskupstwu lub klasztorowi. Dawało to możliwość wetawetoweta wobec decyzji duchownych. Konkordat został potwierdzony przez pierwszy sobór na Lateranie w 1123 roku.

Fryderyk Barbarossa

RSwkHDwCaIeVS1

Szkic przedstawia Fryderyka Barbarossę. Jest on ubrany w kolczugę i hełm. Ma on długą brodę. Do pada ma przypięty miecz, a na plecach ma zarzucony płaszcz.

Ustalenia konkordatowe i uchwały soborowe prowadziły do sytuacji, w której chrześcijaństwo łacińskie miało dwóch przywódców: cesarza i papieża. Gdy w 1125 r. wraz ze śmiercią Henryka V wygasła dynastia salicka, Stolica Apostolska zyskała wyraźną przewagę. Kolejni władcy Rzeszy, cesarz Lotar III oraz król Konrad III Hohenstauf, byli posłuszni papiestwu. Konrad zrezygnował nawet ze starań o koronację cesarską. Sytuacja zmieniła się jednak gwałtownie, kiedy na tronie niemieckim zasiadł jego bratanek, Fryderyk Barbarossa, tzn. Rudobrody. Nowy władca zasłużył się papieżowi, tłumiąc bunt mieszczan rzymskich i przywracając władzę papieską w Wiecznym Mieście, w zamian za co w 1155 r. otrzymał koronę cesarską. Na tym jednak współpraca cesarstwa z papiestwem się zakończyła.

Wiek XII był w Europie okresem najintensywniejszych od początku średniowiecza badań nad cywilizacją antyczną. Na dworze Fryderyka Barbarossy działali aktywnie znawcy prawa rzymskiego i to pod ich wpływem cesarz przystąpił do wzmacniania swej pozycji na wzór starożytnego modelu władzy cesarskiej. Szczególne znaczenie miała teoria, że wola władcy stanowi prawo i w związku z tym monarcha jest ponad prawem. Energiczne próby jej realizacji przez cesarza wzbudziły gwałtowny opór ze strony papiestwa. Fryderyk był jednak tak potężny, że bez trudu skazywał niepokornych papieży na wygnanie, a na tronie papieskim osadzał swoich ludzi. Dzieło reformy gregoriańskiej stanęło pod znakiem zapytania.

W sytuacji największego zagrożenia sojusznikiem Stolicy Apostolskiej stały się miasta lombardzkie z Mediolanem na czele, jako że mieszczanom północnowłoskim również bardzo ciążyła silna władza cesarska. Zawiązali oni Ligę LombardzkąLiga LombardzkaLigę Lombardzką i wszczęli wojnę z Fryderykiem Barbarossą. Cesarz początkowo odnosił spektakularne sukcesy: w 1162 r. zdobył i zburzył Mediolan, ale w 1176 r. pod Legnano mediolańczycy i milicje innych miast rozgromiły jego wojska.

RDK5azut208gF

Obraz przedstawia bitwę pod Legnano. Przedstawia ona setki ścierających się żołnierzy piechoty i konnicy. Są oni ubrani w zbroje i uzbrojeni w tarcze, włócznie i miecze. Na podeście znajdującym się pomiędzy walczącymi znajdują się grający na trąbach mężczyźni ubrani w szaty.

R18hAKNofs9GJ

Obraz przedstawia bitwę pod Legnano. Przedstawia ona setki ścierających się żołnierzy piechoty i konnicy. Są oni ubrani w zbroje i uzbrojeni w tarcze, włócznie i miecze. W drewnianej małej twierdzy, która jest ciągnięta prze ogromne woły znajdują się obrońcy. Posiada ona wysoki maszt, z którego powiewa wielka fioletowa flaga.

Na domiar złego zbuntował się też wówczas najpotężniejszy książę Rzeszy – Henryk Lew z Saksonii. Aby rozprawić się z opozycją niemiecką, cesarz musiał się upokorzyć, uznać suwerenność papiestwa i ograniczyć swą władzę w Lombardii.

Porażka Fryderyka nie oznaczała końca konfliktu Hohenstaufów ze Stolicą Apostolską. Cesarz ożenił swojego syna, Henryka VI, z Konstancją, jedyną dziedziczką normańskiego Królestwa Sycylii. Dawało to niemieckiej dynastii mocne oparcie w południowej Italii. Po śmierci Fryderyka Barbarossy, która nastąpiła podczas trzeciej krucjaty w 1190 r., władzę objął właśnie Henryk VI.

RFJaUiQbEuPMF

Szkic przedstawia grupę zabitych żołnierzy leżących na wzgórzu. W ich stronę biegną inni żołnierze. W oddali znajduje się miasto.

Cesarstwo znajdowało się wtedy u szczytu potęgi: Henrykowi podlegały kraje niemieckie, Italia z Sycylią i Burgundia. Hołd lenny złożyli mu królowie Anglii (Ryszard Lwie Serce), Cypru i Armenii. Potęga ta runęła w gruzy wraz z nagłą śmiercią cesarza w 1197 roku.

Rozpad politycznej jedności w Niemczech

RPLOBSSiLSnfN1

Obraz przedstawia Fryderyka drugiego siedzącego na tronie. Jest on ubrany w kolorowe królewskie szaty. Ma brązowe włosy, a na głowie ma Koronę. W prawej ręce trzyma lilię, a lewą rękę wyciąga do orła siedzącego na podstawku.

W Niemczech wybuchła wojna domowa między Hohenstaufami a konkurencyjną dynastią Welfów, reprezentowaną przez Ottona IV, syna Henryka Lwa (i mocno popieraną przez Stolicę Apostolską). Ostatni akt zmagań cesarstwa z papiestwem nastąpił wraz z dojściem do pełnoletności Fryderyka II, syna Henryka VI i wnuka Barbarossy. Bazą Hohenstaufów stało się wówczas Królestwo Sycylijskie, w którym Fryderyk II sprawował władzę niemal absolutną. W 1220 r. papież, zrażony do Welfów, koronował władcę Sycylii na cesarza. Okazało się to błędem, gdyż Fryderyk II, podobnie jak Otton IV, nie poczuwał się do wdzięczności papieżowi. Jako cesarz prowadził politykę przypominającą poczynania jego dziadka i wznowił walkę z papiestwem. Jednak mimo spektakularnych sukcesów, takich jak zwycięstwo nad odnowioną Ligą Lombardzką czy odzyskanie Jerozolimy z rąk muzułmanów, bilans rządów Fryderyka II okazał się dla cesarstwa fatalny. Prowadząc wojnę w Italii, cesarz pragnął mieć spokój w Rzeszy. Osiągnął go kosztem wielkich ustępstw na rzecz książąt niemieckich. Księstwa oraz władztwa niższego szczebla (również miasta cesarskie) stały się niemal zupełnie niezależne, a polityczna jedność Rzeszy uległa rozbiciu.

Wojny w Italii

Długotrwała wojna domowa przyniosła podobne konsekwencje dla północnej i środkowej Italii: miasta włoskie zyskały niezależność, długo jednak jeszcze toczyła się w nich nieustanna walka między stronnictwami ukształtowanymi za panowania Fryderyka II – gibelinami i gwelfami.

W trakcie walk o tron cesarski, które toczyły niemieckie dynastie Hohenstaufów i Welfów, w Italii (będącej jednym z głównych teatrów tej wojny) ukształtowały się dwa stronnictwa polityczne. Jedno z nich tworzyli gibelini, popierający Hohenstaufów, od których rodowego zamku Waiblingen w Szwabii wzięli sobie nazwę. Z czasem gibelini stali się po prostu zwolennikami władzy cesarskiej. Natomiast gwelfowie popierali w tych samych zmaganiach propapieski ród Welfów (wł. Guel), z czasem zaś stali się konsekwentnymi stronnikami papiestwa w jego walce z cesarstwem.

RKEBs6bEQ3FxI

Na ilustracji znajduje się herb podzielony na pięć części. W górnej znajduje się czarny orzeł w koronie na żółtym tle. Poniżej znajduje się biały krzyż na czerwonym tle otoczony żółtymi kółkami na niebieskim tle. Po lewej znajdują się biało czerwone pasy. W lewym dolnym rogu również. W prawym dolnym rogu znajduje się zielony lew na żółtym tle.

R1aoHaqb3y27f

Ilustracja przedstawia niebieski herb. Przedstawia on złotego lwa, a w górnej części znajdują się trzy złote lilie okryte czerwonym dachem.

Triumf papiestwa…

R12TCmgAbsq9Q1

Obraz przedstawia Innocentego trzeciego. Ma on bladą skórę i oczy bardzo blisko siebie. Jest ubrany w czerwone szaty z białym pasem ozdobionym czarnymi krzyżami. Na głowie ma wysoką jasną czapkę pokrytą wzorami.

Aspiracje papieży do panowania nad całym światem łacińskim wynikały m.in. z refleksji nad zmianami zachodzącymi w Europie po upadku Karolingów. Odnowione przez dynastię saską cesarstwo nie objęło wszystkich krajów chrześcijańskich, a papieskie zwierzchnictwo obejmowało wszystkie Kościoły i duchownych łacińskich w całej Europie. Średniowieczna idea Rzymu była wyłącznie chrześcijańska. Stolica Apostolska, mając kościelną władzę nad wszystkimi łacinnikami, sobie przypisała rolę przewodnika wszystkich chrześcijan, także tych spoza cesarstwa. Cesarz miał być jedynie „świeckim ramieniem” papiestwa, posłusznym egzekutorem politycznych poczynań duchowego przywódcy Kościoła. Kolejni papieże dokładali starań, aby dostojnicy kościelni poczuwali się bardziej do bliższych związków ze Stolicą Apostolską niż z własnym monarchą, a z kolei każdy z cesarzy starał się przeciągnąć biskupów na swoją stronę. Ogromną rolę w dziele umacniania papieskiej władzy odegrały nowe zakony: w XII w. cystersi i norbertanie, a w XIII w. franciszkanie i dominikanie. Pierwszym papieżem, który bez wątpienia sprawował władzę nad całym łacińskim chrześcijaństwem, był Innocenty III.

R9w9rwV56dsYM1

Kolorowa ilustracja przedstawia grupę rycerzy oraz klęczącego modlącego się duchownego przed najprawdopodobniej grobem. Za grobem stoi bisku ubrany w szaty i trzymający wysoką laskę. W oddali znajdują się mury miasta.

Jego pontyfikat przypadł na lata zapaści cesarstwa po nagłej śmierci Henryka VI. Innocenty skutecznie podporządkował sobie Kościół i przyjmował hołdy władców świeckich, np. króla Anglii Jana bez Ziemi czy książąt polskich – licznych potomków Bolesława Krzywoustego. Kiedy w 1250 r. zmarł cesarz Fryderyk II, Hohenstaufowie zostali definitywnie pokonani przez Stolicę Apostolską. Ich ostatni bastion – Królestwo Sycylijskie – zdobył w 1266 r. Karol Andegaweński, sojusznik papieża i brat króla Francji.

Już w czasach Grzegorza VII typową metodą walki z cesarstwem było popieranie królestw niezależnych od cesarzy. Potężniejący dzięki temu monarchowie okazali się jednak nie mniejszym niż cesarze zagrożeniem dla autonomii Kościoła. Przykładem może być polityka króla Anglii Henryka II z dynastii Plantagenetów, w którego ręku znajdowały się także wielkie posiadłości w zachodniej Francji, z Akwitanią, Normandią i Andegawenią na czele. Henryk II narzucił Kościołowi w Anglii ścisłą kontrolę i ograniczył możliwość odwoływania się do Rzymu. Te poczynania monarchy doprowadziły do otwartego konfliktu z arcybiskupem Canterbury Tomaszem Becketem i jego zamordowania w 1170 r. przez ludzi króla. Henryk II pod naciskiem angielskiej opozycji i papiestwa musiał odbyć publiczną pokutę i zrezygnować ze swych pretensji wobec Kościoła. Arcybiskup bardzo szybko został kanonizowany.

… i jego upadek

R1DI49xyLtrDg1

Na zdjęciu znajduje się zamek w Awinionie. Ma on szare bardzo wysokie mury z licznymi małymi wieżyczkami i ozdobnymi wnękami zakończonymi łukami. Przed zamkiem znajduje się mały plac.

To, czego nie udało się osiągnąć Henrykowi II, z pełnym sukcesem zrealizował król Francji Ludwik IX Święty (król w latach 1226–1270). I w życiu osobistym, i jako monarcha starał się naśladować Jezusa, cieszył się sławą i autorytetem władcy pełnego świętości. Święty król służył chrześcijaństwu również jako krzyżowiec. Wszystko to jednak szło w parze z polityką zdecydowanego podporządkowania Kościoła francuskiego monarchii. Żaden papież nie mógł pozwolić sobie na wystąpienie przeciw charyzmatycznemu królowi, konflikt wybuchł więc dopiero za panowania jego wnuka Filipa IV Pięknego (król w latach 1285–1314). Papież Bonifacy VIII zdecydowanie przeciwstawiał się obciążeniom podatkowym nakładanym przez króla na francuskich duchownych i powoływaniu księży przed sądy królewskie. W odpowiedzi w 1303 r. ludzie Filipa porwali i pobili Bonifacego. Upokorzony papież rychło zmarł, król Francji zyskał zaś ogromny wpływ na kardynałów. W 1305 r. konklawe wybrało na papieża Francuza, Klemensa V. Jako głowa Kościoła był on w pełni posłuszny Filipowi Pięknemu, a nawet przeniósł się do Awinionu, miasta papieskiego położonego na terenach sąsiadujących z Francją, co zapoczątkowało okres tzw. niewoli awiniońskiejniewola awiniońskaniewoli awiniońskiej, trwający przez niemal cały wiek XIV. Papiestwo przestało być samodzielną potęgą polityczną.

Słownik

Słowa kluczowe

niewola awiniońska, inwestytura, spór o inwestyturę, Grzegorz VII, Henryk IV, Canossa, Fryderyk Barbarossa, Europa w okresie krucjat, Dictatus Papae

Bibliografia

J. Chéllini, Dzieje religijności w Europie Zachodniej w średniowieczu, przeł. I. Wyrzykowska, M. Wyrzykowska, Warszawa 1996.

J. Kłoczowski, Europa – chrześcijańskie korzenie, Warszawa 2004.

S. Runciman, Dzieje wypraw krzyżowych, t. 1–3, przeł. J. Schwakopf, Warszawa 1997.

E.W. Wies, Cesarz Henryk IV. Canossa i walka o panowanie nad światem, przeł. P. Kaczorowski, Warszawa 2000.

E.W. Wies, Cesarz Fryderyk II. Mesjasz czy Antychryst, przeł. J. Antkowiak, Warszawa 2002.

E.W. Wies, Fryderyk Barbarossa. Mit i rzeczywistość, przeł. W. Radwański, Warszawa 1996.