Rozpowszechnianie się reformacji w Europie

W ciągu pierwszych 30 lat od wystąpienia Marcina Lutra luteranizmluteranizmluteranizm opanował północne i wschodnie tereny Rzeszy – od Bremy przez Szlezwik i Holsztyn, Brunszwik, Meklemburgię, Pomorze Zachodnie, Brandenburgię, Saksonię, aż po Śląsk. Przyjęli go także król Danii i Norwegii oraz władca Szwecji. Gustaw Waza, który poderwał Szwedów w 1521 r. do powstania przeciwko Danii, a dwa lata później został wybrany królem Szwecji (co spowodowało ostatecznie zerwanie obowiązującej od końca XIV w. unii kalmarskiejunia kalmarskaunii kalmarskiej). Musiał tak naprawdę budować państwo szwedzkie od podstaw. Do prowadzenia walk z Duńczykami potrzebne były poważne środki finansowe, dlatego też pod wpływem władcy riksdag (szwedzki parlament stanowy) zadecydował w 1527 r. o sekularyzacji majątków Kościoła; zostały one następnie wydzierżawione arystokracji; systematycznie likwidowano też klasztory. Wprawdzie przeciwko tej decyzji sprzeciwiało się wyższe duchowieństwo, ale Gustawa I Wazę popierało luterańskie przeważnie mieszczaństwo z nadbałtyckich miast. Król stopniowo wprowadzał dalsze zmiany religijne, a luteranizm ostatecznie wprowadzono w Szwecji w 1544 roku, gdy riksdag określił Szwecję jako państwo ewangelickie. Natomiast w Danii na luteranizm przechodzili przedstawiciele arystokracji, zyskiwał on także popularność na królewskim dworze. Dania i Norwegia, połączone ścisłą unią personalną, zdecydowały się wprowadzić w 1527 r. wolność wyznania dla luteran, a majątki kościelne zostały przejęte przez monarchę. Kilka lat później luteranizm został oficjalnym wyznaniem państwowym.

Z kolei kalwinizmkalwinizmkalwinizm w latach 60. XVI w. zwyciężył w Niderlandach Północnych oraz Szkocji. Znaczne wpływy reformacji zaznaczyły się również w Czechach i na Morawach, w Rzeczypospolitej, na Węgrzech, w Siedmiogrodzie, a nawet w rządzonej przez Habsburgów Austrii. Zarówno bowiem cesarz Maksymilian II, jak i jego następca Rudolf II, którzy panowali od 1564 do 1612 r., niewiele uczynili, by się tym wpływom przeciwstawić.

Powstanie Kościoła anglikańskiego

R15CzSrumVmEI1

Obraz przedstawia Henryka ósmego Tudora. Ma on krótką brodę. Na głowie ma czarny kapelusz z białymi brzegami. Jest ubrany w biały strój i ciemny płaszcz. Na szyi ma naszyjnik ze złotym medalionem. Na palcach ma pierścienie z czarnymi kamieniami.

W latach 20. XVI w. król Anglii Henryk VIII Tudor usiłował unieważnić małżeństwo łączące go z ciotką Karola V, Katarzyną Aragońską. Próby podejmowane w Rzymie nie dały rezultatu z powodu sprzeciwu cesarza. W tej sytuacji król skłonił angielski Kościół do udzielenia mu rozwodu, a parlament do uchwalenia w 1534 r. Aktu supremacyjnegoAkt supremacjiAktu supremacyjnego, mocą którego władca ustanowiony został głową Kościoła w swoim kraju. Henryk VIII nie miał sprecyzowanych poglądów religijnych, stąd aż do jego śmierci w 1547 r. doktryna anglikańskaanglikanizmanglikańska nie odbiegała zasadniczo od katolickiej, wyłączając uniezależnienie się od papiestwa i podporządkowanie Kościoła królowi oraz likwidację klasztorów i przejęcie ich majątków przez koronę. Córka Henryka VIII Maria Tudor, która objęła tron w 1553 r., usiłowała przywrócić katolicyzm, ale jej śmierć po zaledwie pięciu latach rządów i przejęcie władzy przez jej siostrę, Elżbietę I, zdecydowały o ostatecznym zerwaniu Anglii z Rzymem.

Za panowania Elżbiety, które trwało do 1603 r., w doktrynie anglikańskiej umocniły się wpływy teologii kalwińskiej, jednak nie na tyle, by angielscy kalwini, zwani purytanamipurytaniepurytanami, uznali Kościół anglikański za swój. Zatarg z Rzymem i wspierane przez Hiszpanię spiski katolickie stały się przyczyną prześladowań angielskich katolików.

Rewolucja w komunikacji społecznej

RXejPq9C51rWS1

Na zdjęciu znajduje się otwarta księga. Czarny tekst na każdej stronie jest podzielony na dwie kolumny. Niektóre napisy zostały zapisane na czerwono.

Cywilizacja średniowiecza była cywilizacją przekazu ustnego i gestu. Słowo pisane odgrywało w niej rolę marginalną, co było konsekwencją dominującego analfabetyzmu. Można przyjąć, że dopiero od XIII w. wśród duchownych powszechna stała się umiejętność czytania i pisania. Brakowało też technicznych możliwości powielania tekstów. Klasztorne skryptoria produkowały niewiele rękopisów, a ich ceny były bardzo wysokie. Pierwszą oznaką przełomu był wzrost popytu na słowo pisane w XV w., do którego przyczynili się nie tylko ludzie Kościoła, lecz także studenci. Jak się szacuje, na terenie Rzeszy w latach 1360–1369 powstało ok. 20 tys. rękopisów, podczas gdy stulecie później, w latach 1450–1459, już 170 tysięcy. Wzrost wydajności osiągnięto dzięki innowacjom w organizacji pracy kopistów, takim jak np. dyktowanie tekstu wielu skrybom naraz czy dzielenie manuskryptu na drobne części i przepisywanie ich w większej liczbie kopii. Do obniżenia kosztów książek przyczyniło się też stopniowe zastępowanie drogiego pergaminu znacznie tańszym papierem - pierwsze papiernie powstały w XII wieku.

Gutenberg i wynalazek druku

Rewolucję w dziedzinie powielania tekstów przyniosło wynalezienie druku za pomocą ruchomych czcionek. Metoda ta nie tylko zwiększyła liczbę wytwarzanych egzemplarzy książek, lecz także zmniejszyła koszty ich produkcji, bo tych samych czcionek używano wielokrotnie. Prekursorami drukarstwa byli Chińczycy, którzy już w drugiej połowie VIII w. n.e. odbijali teksty wykonane metodą drzeworytniczą, a w XI w. zastosowali do ich powielania ceramiczne czcionki. Przy chińskim systemie pisma, w którym występuje ok. 30 tys. znaków, wynalazek ów okazał się jednak niepraktyczny i został zapomniany.

Wynalazcą druku w kręgu kultury europejskiej był Jan Gutenberg. Nie był on członkiem żadnego cechu rzemieślniczego, a utrzymywał się z udzielania lekcji techniki. W 1439 r. zaangażował się w masową produkcję lusterek dla pielgrzymów, które skierowane z daleka na relikwie miały skupiać płynące od nich łaski. Być może to doświadczenie podsunęło Gutenbergowi myśl o masowym powielaniu tekstów. Pierwsze eksperymenty z drukiem przeprowadził w 1440 r. Jego najsławniejszym dziełem była Biblia, zwana 42‑wierszową (od liczby wierszy na stronie), opublikowana w 1455 r. w Moguncji. Spod prasy drukarskiej Gutenberga wychodziły także kalendarze, podręczniki gramatyki łacińskiej i drobniejsze druki.

Znaczenie druku dla rozpowszechnienia się reformacji

R1PPdmBNhwH8V

Obraz przedstawia drukarnie, w której pracują pracownicy. Obsługują oni ogromną maszynę do druku, składają i układają strony tekstu. Są ubrani w kolorowe stroje. Maszyna jest przymocowana do ścian i sufitu pomieszczenia drewnianymi podporami.

Wynalazek Gutenberga upowszechnił się błyskawicznie, lecz dopiero po 1470 r. rękopiśmienne kopie książek zaczęły liczebnie ustępować książkom drukowanym. Pod koniec XV w. działało już ponad tysiąc drukarni w 255 miejscowościach. Liczbę inkunabułówInkunabułyinkunabułów, czyli książek wydrukowanych przed 1501 r., szacuje się na 33 tys. tytułów w przeciętnym nakładzie 500 egzemplarzy, czyli w sumie 16,5 mln książek. Wśród nich zdecydowanie dominowały dzieła religijne, stanowiące mniej więcej połowę wszystkich druków.

Podstawowym narzędziem ewangelizacji, stosowanym przez zwolenników reformacji, stały się druki ulotne – w formie jedno kartkowej bądź broszurowej. Do 1530 r. na obszarze niemieckojęzycznym wydano 12 tys. tego rodzaju druków, z czego 20 proc. stanowiły dzieła Lutra. Do śmierci reformatora jego pisma ukazały się w lizbie 3,7 tys. edycji, dotarły do 200 tys. domów, a liczba czytelników wyniosła ok. 1 mln przy 12 mln mieszkańców całej Rzeszy.

Słownik

Słowa kluczowe

reformacja, reformacja i jej skutki, Europa późnego średniowiecza, odrodzenie w Europie

Bibliografia

Wiek XVI‑XVIII w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.