Przeczytaj
Kucharz Lenina
Ten kucharz potrafi pichcić tylko pikantne dania
– tak Stalina określił Włodzimierz LeninWłodzimierz Lenin. Pochodzący z Gruzji Józef Stalin od początku swojej działalności miał wśród bolszewików opinię człowieka od zadań specjalnych. Nieustraszony, całkowicie oddany sprawie, był dla przywódcy niezastąpiony w wielu zadaniach. Lenin nazywał go często swoją prawą ręką i promował na najwyższe stanowiska w partii i w państwie.
Z czasem jednak między działaczami narosło wiele nieporozumień, zarówno na tle politycznym, jak i osobistym. Zachowanie Gruzina oraz wzrost jego pozycji w Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików)Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) coraz bardziej niepokoiły słabnącego przywódcę. Ale niewiele już mógł zrobić, by usunąć Stalina z partii. W jednym z ostatnich dokumentów podyktowanych tuż przed śmiercią w pełni wyraził swoje obawy co do niedawnego współpracownika:
List do zjazdu W.I. Lenina, uzupełnienie z dnia 24 grudnia 1922Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami, komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który […] charakteryzowałby się większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzejmością, bardziej życzliwym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem itd.
Źródło: List do zjazdu W.I. Lenina, uzupełnienie z dnia 24 grudnia 1922.
Stalina ocaliło szczęście. Lenin wkrótce zmarł (zdjęcie poniżej jest jednym z ostatnich, jakie mu zrobiono), nie pozostawiając dokładnych zaleceń odnośnie do tego, kto ma po nim sprawować władzę. A treść listu – zwanego też potocznie „testamentem politycznym” – została utajniona.
Wyjaśnij, jaki wpływ miał pogarszający się stan zdrowia Lenina na wzrost pozycji Stalina w partii bolszewickiej.
Wzmacnianie szeregów
Na korzyść Stalina w walce o władzę działało wiele czynników. Przede wszystkim były to zmiany, jakie w ostatnich latach przed śmiercią Lenina zaszły w łonie partii bolszewickiej. Partia się rozrastała, przyjęto do niej wielu nowych członków, pochodzących głównie z prowincji. Większość z nich to byli młodzi działacze. W 1927 r. w partii pozostało tylko 30 proc. działaczy, którzy byli jej członkami za czasów Lenina, a ponad połowa z nich nie ukończyła trzydziestego czwartego roku życia.
Członkostwo w partii dawało szereg korzyści, takich jak mieszkanie, dostęp do lepiej wyposażonych sklepów, lepszych szkół dla dzieci i opieki zdrowotnej. Im wyższe stanowisko zajmowało się w partii, tym większe otrzymywano profity. I tym większa była wdzięczność wobec ludzi, którzy ułatwili do nich dostęp, a do takich właśnie należał Stalin. To on, jako sekretarz generalny partii, odpowiadał za nominacje na wszystkich szczeblach drabiny partyjnej i miał wpływ na politykę kadrową. W ten sposób stworzył gwardię oddanych sobie działaczy i wzmocnił swoją pozycję. Ich poparcie miało kluczowe znaczenie, gdy doszło do ostatecznej rozgrywki o władzę po śmierci Lenina. Tabela poniżej przedstawia wzrost liczby członków partii w latach 1924–1929.
1924 | 472 000 |
|---|---|
1925 | 801 804 |
1929 | 1 532 362 |
Przeanalizuj powyższą tabelę. O ile procent wzrosła liczba członków partii bolszewickiej między rokiem 1924 a 1929?
Słabość wroga
Drugim czynnikiem sprzyjającym Stalinowi w dojściu do władzy były podziały wewnątrz partii. Główny podział przebiegał między zwolennikami i przeciwnikami Nowej Polityki EkonomicznejNowej Polityki Ekonomicznej (NEP). Przeciwnicy byli zdania, że NEP w dłuższej perspektywie nie gwarantuje szybkiego rozwoju gospodarczego. Przez przywrócenie form gospodarki kapitalistycznej oraz odtworzenie się grupy bogatych chłopów (kułaków) i przedsiębiorców (nepmenów) gospodarka radziecka oddalała się od osiągnięcia socjalistycznego ideału. Stalin wykorzystał te spory wokół polityki gospodarczej, stopniowo eliminując zarówno zwolenników, jak i przeciwników NEP‑u.
Inną kwestią, która wywoływała spory w partii, była polityka zagraniczna ZSRS. Włodzimierz Lenin, a za nim Lew Trocki wierzyli, że celem istnienia państwa socjalistycznego jest rozprzestrzenianie rewolucji, nawet drogą militarną, jeśli to konieczne (tzw. rewolucja permanentnarewolucja permanentna). Klęska Armii Czerwonej w wojnie z Polską oraz upadek ruchów rewolucyjnych w Niemczech i na Węgrzech na chwilę zdezaktualizowały idee internacjonalistyczne. Stalin opowiadał się za tym, aby najpierw skupić się na budowie socjalizmu w ZSRS, a dopiero później przystąpić do eksportu idei rewolucyjnych (tzw. socjalizm w jednym krajusocjalizm w jednym kraju). Obie kwestie – stosunek do NEP‑u i rewolucji permanentnej – mocno poróżniły środowisko radzieckich działaczy partyjnych i uniemożliwiły im stworzenie wspólnego frontu przeciw wzrastającym wpływom Stalina.
Wyścig po władzę
Najniebezpieczniejszym dla Stalina konkurentem był Lew Trocki – znany działacz ruchu komunistycznego, jeden z przywódców rewolucji i głównodowodzący Armii Czerwonej, dzięki któremu bolszewicy zwyciężyli w wojnie domowej w latach 1917–1922. Lenin widział w nim swojego sukcesora, przez co stanowił on dla Stalina główne zagrożenie w walce o następstwo po przywódcy. Oprócz Trockiego drogę do władzy Gruzinowi tarasowali jeszcze: Lew Kamieniew, Grigorij Zinowjew, Nikołaj Bucharin, Aleksiej Rykow i Michaił Tomski (więcej informacji o nich na poniższej grafice interaktywnej).
Stopniowo Stalin zdobywał nad rywalami przewagę. Najpierw, sprzymierzywszy się z Kamieniewem i Zinowjewem, wyeliminował Lwa Trockiego. Trocki nie tylko został wyrzucony z partii, ale także wydalony do Kazachstanu, a potem pozbawiony radzieckiego obywatelstwa. Następnie Stalin w sojuszu z Bucharinem, Rykowem i Tomskim doprowadził do usunięcia z partii Kamieniewa i Zinowjewa. Wykorzystał w tym celu fakt, że obaj byli przeciwnikami Nowej Polityki Ekonomicznej, która obowiązywała wówczas jako doktryna ekonomiczna państwa radzieckiego.
Wyjaśnij, dlaczego autor tego rysunku przedstawia Trockiego jako Napoleona? Jaki był sens takiego porównania?
Wkrótce jednak Stalin wystąpił także przeciwko zwolennikom NEP‑u. Do końca lat 20. wszyscy jego rywale do władzy zostali usunięci z partii, niektórzy też z państwa. W latach 1934–1938, w okresie wielkiej czystkiczystki, większość z nich została oskarżona o szpiegostwo, osądzona i skazana w procesach pokazowych na śmierć. Najdłużej żyjącym przeciwnikiem Gruzina był Lew Trocki, lecz i on nie uniknął tragicznego losu. Na rozkaz Stalina w 1940 r. został zamordowany przez agenta NKWD w swojej willi w Meksyku. Proces pozbywania się konkurentów do władzy przez Stalina przedstawia poniższe zestawienie chronologiczne.
„Jaśniejszy od słońca”
W 1929 r. na placu boju pozostał tylko Stalin. Większość z tych, którzy mogli zagrozić jego pozycji, została wyeliminowana. Za symboliczny moment przejęcia całkowitej władzy w ZSRS przez Stalina uznaje się dzień jego pięćdziesiątych urodzin. Obchodzono je hucznie na terenie całego państwa. Po raz pierwszy kult Stalina dał o sobie znać w tak jawny sposób. W następnych latach miał się on rozwinąć do niespotykanych wcześniej rozmiarów. Dzięki obrazom, plakatom, fotografiom i rzeźbom Stalin był rozpoznawalny w całym kraju. Jego słowa i przemówienia docierały za pośrednictwem radia i gazety „Prawda” do większości mieszkańców ZSRS. Kult jednostki zdominował zarówno sferę publiczną, jak i prywatną. Choć formy i sposoby oddawania czci Stalinowi się różniły, cel był ten sam: ukazać wielkość, mądrość, potęgę i wspaniałość wodza.
Fragment wiersza opublikowanego na łamach „Prawdy”Stalin jest głębszy od oceanu, wyższy niż Himalaje, jaśniejszy od słońca.
Źródło: Dżambuł Dżabajew, kazachski poeta ludowy, Fragment wiersza opublikowanego na łamach „Prawdy”.
Gloryfikacja postaci i czynów Stalina trwała jeszcze kilka lat po jego śmierci. Dopiero w 1956 r. Nikita Chruszczow w wygłoszonym podczas XX Zjazdu KPZR referacie O kulcie jednostki i jego następstwach oskarżył Józefa Stalina o błędy w przywództwie, wypaczenie socjalizmu i otaczanie swojej osoby kultem.
Słownik
jedna z nazw założonej w 1903 partii komunistycznej, rządzącej w Rosji Radzieckiej, a potem w ZSRS od 1917 do 1991 r. Najpierw w latach 1903–1918 funkcjonowała jako frakcja bolszewicka Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, następnie (1918–1925) jako Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików), a potem (do 1952 r.) jako Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików).
(z jęz. ros. Nowaja ekonomiczeskaja politika, w skrócie NEP) – radziecka doktryna ekonomiczna wprowadzona w 1921 r. i funkcjonująca do 1929 r., polegająca na stworzeniu gospodarki tzw. mieszanej, z elementami kapitalistycznymi
organ Komunistycznej Partii ZSRS wybierany przez Komitet Centralny i sprawujący władzę w przerwach między sesjami Komitetu Centralnego. W jego skład wchodzili wyżsi partyjni urzędnicy ZSRS. W praktyce to tam zapadały najważniejsze decyzje dotyczące nie tylko partii, ale również państwa radzieckiego. Podobny model został przyjęty w krajach zależnych od ZSRS po II wojnie światowej
(z jęz. ros. Kommunisticzeskij internacyonał) – międzynarodowa organizacja komunistyczna, założona z inicjatywy Lenina w 1919 r., której celem było propagowanie idei komunistycznych
najwyższy kolegialny organ sprawowania władzy wykonawczej i ustawodawczej w ZSRS w latach 1923–1946, forma rządu; członkowie to komisarze ludowi
koncepcja rozwoju ruchu komunistycznego stworzona w 1925 r. przez Józefa Stalina i poparta przez Nikołaja Bucharina; zakłada ona budowanie socjalizmu wewnątrz ZSRS zamiast rozprzestrzeniania jej za granicą
koncepcja rozwoju ruchu komunistycznego, zakładająca rozprzestrzenianie go za granicę
proces usuwania niepożądanych osób z zajmowanych przez nie stanowisk; zaczęły być stosowane przez Lenina po rewolucji bolszewickiej, choć najczęściej kojarzone są z okresem stalinowskim. Mianem „wielkiej czystki” określa się okres między 1934 a 1939 r., kiedy z inicjatywy Stalina doszło do eliminacji dotychczasowych elit władzy i wielkiego terroru, w czasie którego miliony obywateli radzieckich zostało uwięzionych i straciło życie
Słowa kluczowe
walka o władzę, ZSRS, kult jednostki, Stalin, Trocki, Lenin, wielka czystka