Kucharz Lenina

Ten kucharz potrafi pichcić tylko pikantne dania – tak Stalina określił Włodzimierz LeninWłodzimierz I. LeninWłodzimierz Lenin. Pochodzący z Gruzji Józef Stalin od początku swojej działalności miał wśród bolszewików opinię człowieka od zadań specjalnych. Nieustraszony, całkowicie oddany sprawie, był dla przywódcy niezastąpiony w wielu zadaniach. Lenin nazywał go często swoją prawą ręką i promował na najwyższe stanowiska w partii i w państwie.

Włodzimierz I. Lenin

Z czasem jednak między działaczami narosło wiele nieporozumień, zarówno na tle politycznym, jak i osobistym. Zachowanie Gruzina oraz wzrost jego pozycji w Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików)Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików)Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) coraz bardziej niepokoiły słabnącego przywódcę. Ale niewiele już mógł zrobić, by usunąć Stalina z partii. W jednym z ostatnich dokumentów podyktowanych tuż przed śmiercią w pełni wyraził swoje obawy co do niedawnego współpracownika:

List do zjazdu W.I. Lenina, uzupełnienie z dnia 24 grudnia 1922

Stalin jest zbyt brutalny i wada ta, która jest całkiem do zniesienia w naszym środowisku i w stosunkach między nami, komunistami, staje się nie do zniesienia na stanowisku sekretarza generalnego. Wobec tego proponuję towarzyszom, by zastanowili się nad sposobem przeniesienia Stalina z tego stanowiska i wyznaczyli na to miejsce innego człowieka, który […] charakteryzowałby się większą tolerancyjnością, większą lojalnością, większą uprzejmością, bardziej życzliwym stosunkiem do towarzyszy, mniej kapryśnym usposobieniem itd.

List do zjazdu Źródło: List do zjazdu W.I. Lenina, uzupełnienie z dnia 24 grudnia 1922.

Stalina ocaliło szczęście. Lenin wkrótce zmarł (zdjęcie poniżej jest jednym z ostatnich, jakie mu zrobiono), nie pozostawiając dokładnych zaleceń odnośnie do tego, kto ma po nim sprawować władzę. A treść listu – zwanego też potocznie „testamentem politycznym” – została utajniona.

RpSpm2gI0YJKy
Jedno z ostatnich zdjęć Lenina. Problemy ze zdrowiem u Lenina rozpoczęły się od zamachu na jego życie 30 sierpnia 1918 r. Od tego czasu nigdy nie powrócił do pełni sił. W maju 1922 doznał pierwszego udaru, w grudniu tego samego roku – drugiego, a w marcu następnego roku – trzeciego. Po tym ostatnim został częściowo sparaliżowany, utracił mowę i funkcje poznawcze. Wielu uważa, że przyczyną śmierci była kiła, która zaatakowała mózg.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
Polecenie 1

Wyjaśnij, jaki wpływ miał pogarszający się stan zdrowia Lenina na wzrost pozycji Stalina w partii bolszewickiej.

Wzmacnianie szeregów

Na korzyść Stalina w walce o władzę działało wiele czynników. Przede wszystkim były to zmiany, jakie w ostatnich latach przed śmiercią Lenina zaszły w łonie partii bolszewickiej. Partia się rozrastała, przyjęto do niej wielu nowych członków, pochodzących głównie z prowincji. Większość z nich to byli młodzi działacze. W 1927 r. w partii pozostało tylko 30 proc. działaczy, którzy byli jej członkami za czasów Lenina, a ponad połowa z nich nie ukończyła trzydziestego czwartego roku życia.

Członkostwo w partii dawało szereg korzyści, takich jak mieszkanie, dostęp do lepiej wyposażonych sklepów, lepszych szkół dla dzieci i opieki zdrowotnej. Im wyższe stanowisko zajmowało się w partii, tym większe otrzymywano profity. I tym większa była wdzięczność wobec ludzi, którzy ułatwili do nich dostęp, a do takich właśnie należał Stalin. To on, jako sekretarz generalny partii, odpowiadał za nominacje na wszystkich szczeblach drabiny partyjnej i miał wpływ na politykę kadrową. W ten sposób stworzył gwardię oddanych sobie działaczy i wzmocnił swoją pozycję. Ich poparcie miało kluczowe znaczenie, gdy doszło do ostatecznej rozgrywki o władzę po śmierci Lenina. Tabela poniżej przedstawia wzrost liczby członków partii w latach 1924–1929.

1924

472 000

1925

801 804

1929

1 532 362

Polecenie 2

Przeanalizuj powyższą tabelę. O ile procent wzrosła liczba członków partii bolszewickiej między rokiem 1924 a 1929?

Słabość wroga

Drugim czynnikiem sprzyjającym Stalinowi w dojściu do władzy były podziały wewnątrz partii. Główny podział przebiegał między zwolennikami i przeciwnikami Nowej Polityki EkonomicznejNowa Polityka EkonomicznaNowej Polityki Ekonomicznej (NEP). Przeciwnicy byli zdania, że NEP w dłuższej perspektywie nie gwarantuje szybkiego rozwoju gospodarczego. Przez przywrócenie form gospodarki kapitalistycznej oraz odtworzenie się grupy bogatych chłopów (kułaków) i przedsiębiorców (nepmenów) gospodarka radziecka oddalała się od osiągnięcia socjalistycznego ideału. Stalin wykorzystał te spory wokół polityki gospodarczej, stopniowo eliminując zarówno zwolenników, jak i przeciwników NEP‑u.

Inną kwestią, która wywoływała spory w partii, była polityka zagraniczna ZSRS. Włodzimierz Lenin, a za nim Lew Trocki wierzyli, że celem istnienia państwa socjalistycznego jest rozprzestrzenianie rewolucji, nawet drogą militarną, jeśli to konieczne (tzw. rewolucja permanentnapermanentna rewolucjarewolucja permanentna). Klęska Armii Czerwonej w wojnie z Polską oraz upadek ruchów rewolucyjnych w Niemczech i na Węgrzech na chwilę zdezaktualizowały idee internacjonalistyczne. Stalin opowiadał się za tym, aby najpierw skupić się na budowie socjalizmu w ZSRS, a dopiero później przystąpić do eksportu idei rewolucyjnych (tzw. socjalizm w jednym krajusocjalizm w jednym krajusocjalizm w jednym kraju). Obie kwestie – stosunek do NEP‑u i rewolucji permanentnej – mocno poróżniły środowisko radzieckich działaczy partyjnych i uniemożliwiły im stworzenie wspólnego frontu przeciw wzrastającym wpływom Stalina.

Wyścig po władzę

Najniebezpieczniejszym dla Stalina konkurentem był Lew Trocki – znany działacz ruchu komunistycznego, jeden z przywódców rewolucji i głównodowodzący Armii Czerwonej, dzięki któremu bolszewicy zwyciężyli w wojnie domowej w latach 1917–1922. Lenin widział w nim swojego sukcesora, przez co stanowił on dla Stalina główne zagrożenie w walce o następstwo po przywódcy. Oprócz Trockiego drogę do władzy Gruzinowi tarasowali jeszcze: Lew Kamieniew, Grigorij Zinowjew, Nikołaj Bucharin, Aleksiej Rykow i Michaił Tomski (więcej informacji o nich na poniższej grafice interaktywnej).

Rj1gwK2XzrwEb1
Ilustracja przedstawiająca budowlę na planie prostokąta zbudowaną z czerwonego i czarnego granitu oraz trzech rodzajów marmuru. Składa się ona z trzech zasadniczych elementów: wysokiej na około 3 metry podstawy, umiejscowionej ponad nią galerii oraz schodkowego zakończenia. Reprezentacyjne wejście, zwieńczone nadprożem z bloku skalnego, na którym wyryte jest rosyjskimi literami nazwisko Lenin. W środku mieści się sala sarkofagowa, gdzie na postumencie spoczywa sarkofag z mumią Włodzimierza Lenina (której na zdjęciu nie widać). W tle zabudowania Kremla w Moskwie. Pod numerami ukryte informacje o czołowych działaczach Związku Radzieckiego. Opis: 1. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę siedzącego w wiklinowym fotelu. Jest ubrany w rosyjski mundur, biała marynarka z pagonami, rząd błyszczących guzików, na lewej piersi medal w kształcie pięcioramiennej gwiazdy, na nogach czarne spodnie z lampasami. Włosy szpakowate, zaczesane do tyłu, w siwe wąsy. Ręce oparte o oparcia fotela. W lewej dłoni papieros. W tle drzewa. Józef Stalin (1878–1953) – pochodził z biednej gruzińskiej rodziny. Porzucił naukę w seminarium i przyłączył się do bolszewików. Był jednym z organizatorów rewolucji październikowej, członkiem najwyższych organów partyjnych. Sprawował funkcję komisarza do spraw narodowościowych, przewodniczącego Ludowego Komisariatu Inspekcji Robotniczej-Chłopskiej, a od 1922 r. był sekretarzem generalnym w partii bolszewickiej. Stanowiska te umożliwiły mu kontrolowanie spraw administracyjnych i polityki nominacyjnej w partii. Od 1929 do śmierci w 1953 r. kierował partią i ZSRS. 2. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma owalną twarz, z charakterystycznym dołeczkiem w brodzie. Ma gęste, ciemne włosy zaczesane do tyłu i czarne, krótkie wąsy. Ubrany jest w marynarkę, biała koszule i krawat. Ma na sobie druciane okulary bez widocznych oprawek. Lew Trocki (1879–1940) – należał do partii bolszewickiej od 1917 r. Był znakomitym oratorem i strategiem, jednym z głównych organizatorów rewolucji październikowej oraz architektem zwycięstwa bolszewików w czasie wojny domowej. Sprawował funkcję komisarza do spraw zagranicznych, następnie do spraw wojskowych i marynarki wojennej. Na rozkaz Stalina został zamordowany w Meksyku w 1940 r. 3. Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Mężczyzna ma pociągłą twarz i dłuższe, falowane włosy zaczesane do tyłu. Siedzi przy stole, na którego blacie leżą jakies dokumenty. Ubrany jest w garnitur, białą koszulę i krawat. Grigorij Zinowjew (1883–1936) – należał do partii bolszewickiej od 1903 r. Był bliskim współpracownikiem Lenina, członkiem najwyższych organów partyjnych oraz pierwszym przewodniczącym Kominternu. Krytykował NEP, występował przeciwko rosnącemu autorytetowi Stalina w partii i kultowi jednostki. Osądzony w procesie pokazowym i skazany na śmierć w 1936 r. 4. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma owalną twarz i wysokie czoło. Ma dłuższe, falowane włosy zaczesane do tyłu. Ma na sobie druciane okulary bez widocznych oprawek. Ma długie, gęste wąsy i krótko przycięta brodę. Ubrany jest w marynarkę, białą koszulę i krawat. Lew Kamieniew (1883–1936) – był członkiem partii bolszewickiej od 1903 r., bliskim współpracownikiem Lenina. Należał do Biura Politycznego, pełnił też funkcję przewodniczącego partii moskiewskiej. Krytykował NEP, podobnie jak Zinowjew występował przeciwko rosnącemu autorytetowi Stalina w partii i kultowi jednostki. Osądzony w procesie pokazowym i skazany na śmierć w 1936 r. 5. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma pociągłą twarz i niewielki wąsik. Schodzi po schodach na zewnątrz budynku. Ubrany jest w ciemny garnitur. W klapie wpiętą agrafkę z łańcuszkiem na końcu z okrągła przywieszką. Na głowie ma biały, letni kapelusz. Nikołaj Bucharin (1888–1938) – należał do bolszewików od 1906 r. Był głównym redaktorem „Prawdy” oraz członkiem Biura Politycznego Kominternu. Popierał NEP. Osądzony i skazany na śmierć w 1938 r. 6. Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Mężczyzna ma pociągłą twarz. Dłuższe, falujące włosy. Ma wąsy i brodę. Mężczyzna siedzi wsparty lewą ręką o oparcie krzesła. Prawą rękę trzyma w kieszeni spodni. Jest ubrany w garnitur, białą koszule i krawat. Aleksiej Rykow należał do partii bolszewickiej od 1903 r. Pełnił funkcję przewodniczącego Rady Komisarzy Ludowych, był członkiem Biura Politycznego i jednym z głównych działaczy Kominternu. Należał do polityków popierających Nową Politykę Ekonomiczną i występował przeciw przymusowej kolektywizacji rolnictwa. Osądzony i skazany na śmierć w 1938 r. 7. Zdjęcie przedstawia mężczyznę z średnim wieku, o okrągłej twarzy. Proste, krótkie włosy, zaczesane na prawą stronę. Mężczyzna ma niewielkie wąsy. Ubrany jest w marynarkę, białą koszulę i ciemny krawat. W klapie marynarki ma niewielką, prostokątną przypinkę. Michaił Tomski był przewodniczącym związku zawodowego, przyłączył się do bolszewików w 1906 r. W 1927 r. został wybrany na członka Biura Politycznego. Popierał Nową Politykę Ekonomiczną i jawnie krytykował Stalina. W 1936 r. popełnił samobójstwo.
Mauzoleum Lenina na tle Kremla w Moskwie. Lenin po śmierci został zmumifikowany, a jego ciało złożono w specjalnie do tego celu przeznaczonym budynku tuż przy murach Kremla.
Źródło: Staron, Wikipedia.org, licencja: CC BY-SA 3.0.

Stopniowo Stalin zdobywał nad rywalami przewagę. Najpierw, sprzymierzywszy się z Kamieniewem i Zinowjewem, wyeliminował Lwa Trockiego. Trocki nie tylko został wyrzucony z partii, ale także wydalony do Kazachstanu, a potem pozbawiony radzieckiego obywatelstwa. Następnie Stalin w sojuszu z Bucharinem, Rykowem i Tomskim doprowadził do usunięcia z partii Kamieniewa i Zinowjewa. Wykorzystał w tym celu fakt, że obaj byli przeciwnikami Nowej Polityki Ekonomicznej, która obowiązywała wówczas jako doktryna ekonomiczna państwa radzieckiego.

RlRlVUMeUx9hk
Karykatura Lwa Trockiego jako Napoleona z lat 20. autorstwa Michaiła Linskiego. Od początku walki o władzę aż do swojej śmierci w 1940 r. Trocki oraz jego zwolennicy (często domniemani) pojawiali się w satyrze Związku Radzieckiego. Celem tego było ośmieszenie dawnego rywala Stalina i jego stronników oraz przeciwdziałanie jego wpływom.
Źródło: domena publiczna.
Polecenie 3

Wyjaśnij, dlaczego autor tego rysunku przedstawia Trockiego jako Napoleona? Jaki był sens takiego porównania?

Wkrótce jednak Stalin wystąpił także przeciwko zwolennikom NEP‑u. Do końca lat 20. wszyscy jego rywale do władzy zostali usunięci z partii, niektórzy też z państwa. W latach 1934–1938, w okresie wielkiej czystkiczystkiczystki, większość z nich została oskarżona o szpiegostwo, osądzona i skazana w procesach pokazowych na śmierć. Najdłużej żyjącym przeciwnikiem Gruzina był Lew Trocki, lecz i on nie uniknął tragicznego losu. Na rozkaz Stalina w 1940 r. został zamordowany przez agenta NKWD w swojej willi w Meksyku. Proces pozbywania się konkurentów do władzy przez Stalina przedstawia poniższe zestawienie chronologiczne.

R1CxKvMCFz4KS1
Wymyśl pytanie na kartkówkę związane z tematem materiału.
Źródło: Galerie Bilderwelt, Wikimedia Commons, domena publiczna.

„Jaśniejszy od słońca”

W 1929 r. na placu boju pozostał tylko Stalin. Większość z tych, którzy mogli zagrozić jego pozycji, została wyeliminowana. Za symboliczny moment przejęcia całkowitej władzy w ZSRS przez Stalina uznaje się dzień jego pięćdziesiątych urodzin. Obchodzono je hucznie na terenie całego państwa. Po raz pierwszy kult Stalina dał o sobie znać w tak jawny sposób. W następnych latach miał się on rozwinąć do niespotykanych wcześniej rozmiarów. Dzięki obrazom, plakatom, fotografiom i rzeźbom Stalin był rozpoznawalny w całym kraju. Jego słowa i przemówienia docierały za pośrednictwem radia i gazety „Prawda” do większości mieszkańców ZSRS. Kult jednostki zdominował zarówno sferę publiczną, jak i prywatną. Choć formy i sposoby oddawania czci Stalinowi się różniły, cel był ten sam: ukazać wielkość, mądrość, potęgę i wspaniałość wodza.

Dżambuł Dżabajew, kazachski poeta ludowy Fragment wiersza opublikowanego na łamach „Prawdy”

Stalin jest głębszy od oceanu, wyższy niż Himalaje, jaśniejszy od słońca.

Dżambuł Dżabajew Źródło: Dżambuł Dżabajew, kazachski poeta ludowy, Fragment wiersza opublikowanego na łamach „Prawdy”.

Gloryfikacja postaci i czynów Stalina trwała jeszcze kilka lat po jego śmierci. Dopiero w 1956 r. Nikita Chruszczow w wygłoszonym podczas XX Zjazdu KPZR referacie O kulcie jednostki i jego następstwach oskarżył Józefa Stalina o błędy w przywództwie, wypaczenie socjalizmu i otaczanie swojej osoby kultem.

Słownik

Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików)
Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików)

jedna z nazw założonej w 1903 partii komunistycznej, rządzącej w Rosji Radzieckiej, a potem w ZSRS od 1917 do 1991 r. Najpierw w latach 1903–1918 funkcjonowała jako frakcja bolszewicka Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, następnie (1918–1925) jako Rosyjska Partia Komunistyczna (bolszewików), a potem (do 1952 r.) jako Wszechzwiązkowa Komunistyczna Partia (bolszewików).

Nowa Polityka Ekonomiczna
Nowa Polityka Ekonomiczna

(z jęz. ros. Nowaja ekonomiczeskaja politika, w skrócie NEP) – radziecka doktryna ekonomiczna wprowadzona w 1921 r. i funkcjonująca do 1929 r., polegająca na stworzeniu gospodarki tzw. mieszanej, z elementami kapitalistycznymi

Biuro Polityczne (Politbiuro)
Biuro Polityczne (Politbiuro)

organ Komunistycznej Partii ZSRS wybierany przez Komitet Centralny i sprawujący władzę w przerwach między sesjami Komitetu Centralnego. W jego skład wchodzili wyżsi partyjni urzędnicy ZSRS. W praktyce to tam zapadały najważniejsze decyzje dotyczące nie tylko partii, ale również państwa radzieckiego. Podobny model został przyjęty w krajach zależnych od ZSRS po II wojnie światowej

Komintern
Komintern

(z jęz. ros. Kommunisticzeskij internacyonał) – międzynarodowa organizacja komunistyczna, założona z inicjatywy Lenina w 1919 r., której celem było propagowanie idei komunistycznych

Rada Komisarzy Ludowych
Rada Komisarzy Ludowych

najwyższy kolegialny organ sprawowania władzy wykonawczej i ustawodawczej w ZSRS w latach 1923–1946, forma rządu; członkowie to komisarze ludowi

socjalizm w jednym kraju
socjalizm w jednym kraju

koncepcja rozwoju ruchu komunistycznego stworzona w 1925 r. przez Józefa Stalina i poparta przez Nikołaja Bucharina; zakłada ona budowanie socjalizmu wewnątrz ZSRS zamiast rozprzestrzeniania jej za granicą

permanentna rewolucja
permanentna rewolucja

koncepcja rozwoju ruchu komunistycznego, zakładająca rozprzestrzenianie go za granicę

czystki
czystki

proces usuwania niepożądanych osób z zajmowanych przez nie stanowisk; zaczęły być stosowane przez Lenina po rewolucji bolszewickiej, choć najczęściej kojarzone są z okresem stalinowskim. Mianem „wielkiej czystki” określa się okres między 1934 a 1939 r., kiedy z inicjatywy Stalina doszło do eliminacji dotychczasowych elit władzy i wielkiego terroru, w czasie którego miliony obywateli radzieckich zostało uwięzionych i straciło życie

Słowa kluczowe

walka o władzę, ZSRS, kult jednostki, Stalin, Trocki, Lenin, wielka czystka