Geneza mitów

Mity są wyrazem pierwotnego zdziwienia światem oraz głęboko zakorzenionej w człowieku potrzeby wiary w to, co go nieskończenie przerasta. Zdziwienie ludzi starożytnych nieposiadających wiedzy z zakresu fizyki, biologii czy chemii wywoływały najprostsze, najbardziej oczywiste zjawiska i procesy zachodzące w przyrodzie: wschód i zachód słońca, erupcja wulkanu, śpiew ptaka, śmierć człowieka. Zdumieni otaczającą ich rzeczywistością i samymi sobą ludzie ci wielokrotnie zadawali sobie różnego rodzaju pytania. I odpowiadali na nie, tworząc mity, czyli opowieści o istotach boskich. Byli głęboko przekonani, że zarówno to, co w świecie piękne i dobre, jak i to, co w nim groźne i złe, jest ściśle związane z siłami nadprzyrodzonymi. Taka geneza powstawania mitów rzuca nieco światła na początki filozofii. Fantastyczne opowieści zawierały bowiem w sobie elementy trafnych obserwacji na temat rzeczywistości. Kiedy kultura znacznie się rozwinęła, filozofia zaczęła wyjaśniać te wymiary mitów za pomocą logicznego języka.

Trudno dokładnie prześledzić proces powstawania mitów. Wiadomo, że pierwotnie występowały one w formie ustnej i przekazywane były z pokolenia na pokolenie jako „święta wiedza”, ulegając w ciągu wieków rozmaitym modyfikacjom i przekształceniom (dlatego też niektóre z nich mają kilka wersji). Autorem opowieści mitycznych jest zatem cała społeczność zamieszkująca dany obszar. Trzeba pamiętać, że u zarania dziejów mity nie tylko objaśniały świat i zaspokajały potrzeby religijne, lecz również integrowały ludzi pozwalając, wchodzącym w jej skład osobom, czuć się członkami pewnej duchowej wspólnoty.

R1bExagS3TefB

Zdjęcie przedstawia ruiny świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach. W prawej części zdjęcia widocznych jest kilka kolumn korynckich. Są one zwieńczone głowicami z bogato rzeźbionymi liśćmi akantu. W lewej części zdjęcia, w oddali, widać jeszcze dwie takie kolumny. Stoją one samotnie. Tło ruin stanowi ukazany w oddali Akropol, a także współcześnie wybudowane budynki mieszkalne.

RhG51MjKITqj4

Zdjęcie przedstawia ruiny świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach. W centralnej części zdjęcia widocznych jest trzynaście kolumn korynckich. Są one zwieńczone głowicami z bogato rzeźbionymi liśćmi akantu. Tło ruin stanowią ukazane w oddali współcześnie zabudowania Aten..

R1GW2Yz3Kk5tl

Pocztówka przedstawia ruiny świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach. W prawej części zdjęcia widocznych jest trzynaście kolumn korynckich. Są one zwieńczone głowicami z bogato rzeźbionymi liśćmi akantu. W lewej części zdjęcia, w oddali, widać jeszcze dwie kolejne kolumny. Tło ruin stanowi ukazany z oddali Akropol.

RhSyVj9AJLcWU

Obraz przedstawia dziewiętnastowieczny widok na ruiny świątyni Zeusa Olimpijskiego w Atenach. W centralnej części widocznych jest jedenaście kolumn korynckich. Są one zwieńczone głowicami z bogato rzeźbionymi liśćmi akantu. W lewej części obrazu, w oddali, widać jeszcze jedną taką kolumnę. U podstaw kolumn widoczny jest mur z cegieł. Obok niego leżą połamane części kolumn. Rosną tu także różne rośliny. W lewym, dolnym rogu obrazu ukazany został na wielkim wzgórzu Akropol. Tło obrazu stanowi pokryte chmurami niebo.

Takich społeczności archaicznych, których fundamentem kultury były mitologie (zbiory mitów) oraz związane z nimi obrzędy i rytuały, istniało bardzo wiele. Nie tylko starożytni Grecy i Rzymianie byli twórcami mitów. Powstawały one we wszystkich zakątkach świata. Znamy mity sumeryjskie, egipskie, indyjskie, celtyckie, słowiańskie, germańskie, skandynawskie. Mitologia Greków jest jednak obecnie najlepiej znana i rozpowszechniona. Do dziś inspiruje ona ludzi sztuki i wpływa na sposób naszego myślenia, stanowiąc jeden z najistotniejszych elementów europejskiej kultury.

Najważniejsze opowieści mityczne

Nie wszystkie pytania, które zadawali sobie starożytni Grecy, stojąc w obliczu tajemnic natury, były jednakowo istotne. Niewątpliwie najważniejsze z nich dotyczyły narodzin świata (kosmogonia), początków bogów (teogonia), pochodzenia człowieka (antropogonia) oraz czynów herosów. Odpowiadały na nie mity ukazujące wyłanianie się elementów wszechświata z chaosu, przedstawiające boskie genealogie, czy postać tytana Prometeusza, który ulepił człowieka z gliny zmieszanej ze łzami.

R1AUpjUYlNlk8

Obraz przedstawia mitologiczną scenę rodzajową. Na pierwszym planie widoczna jest odwrócona tyłem do widza postać nagiego mężczyzny. Jego ciało jest atletycznie zbudowane. Mężczyzna siedzi, wspierając się lewym łokciem na okrytym materiałem postumencie. Na drugim planie, za mężczyzną widzimy kobiecą postać. To przedstawiona z lewego profilu młoda kobieta. Ma zwiewną szatę i hełm na głowie. Spod niego wystają jej długie, falujące włosy. Kobieta jest nachylona w kierunku siedzącej nieopodal postaci. To nagi mężczyzna. Kobieta trzyma nad głową mężczyzny prawą dłoń. Dotyka palcami jego czoła. Mężczyzna lewą ręką dotyka klatki piersiowej. Prawą rękę na lekko uniesioną.

Opowieści te były podstawą wszystkich innych. Z nich wyrosły mity objaśniające pochodzenie zjawisk przyrody, zwierząt, roślin, instytucji społecznych, a nawet narzędzi. Mitologia grecka była więc systemem zhierarchizowanych (czyli ułożonych od ważniejszych do mniej ważnych) i ściśle powiązanych ze sobą opowieści. Bez ich znajomości starożytny Grek nie mógł zrozumieć ani siebie, ani otaczającej go rzeczywistości. Dla przykładu: zrozumienie sensu zmienności pór roku przychodziło wraz z fabułą opowieści o Demeter szukającej córki porwanej przez Hadesa.

Dla nas, ludzi współczesnych, istotne są przede wszystkim te mity, które w ciągu wieków najczęściej inspirowały artystów i pisarzy, na trwałe zakorzeniając się w naszej kulturze. Z naszego punktu widzenia obok wspomnianego już mitu o Prometeuszu bardzo ważne są m.in. opowieści o Afrodycie, Apollu, Dionizosie, Dedalu i Ikarze, Edypie, Narcyzie, Syzyfie, Tantalu, Tezeuszu, Arkanii, wojnie trojańskiej. Znajomość tych mitów umożliwia właściwe odczytanie wielu dzieł literackich, takich jak np. Syzyfowe prace Stefana Żeromskiego. Poza tym pomaga również dostrzec i zrozumieć niektóre ludzkie postawy.

Sacrum i profanum

Mity opowiadają o niezwykłym świecie, rozgrywają się zaś w czasie cyklicznym, czyli odradzalnym i powtarzalnym – w przeciwieństwie do czasu linearnego. Już to sprawia, że są czymś niecodziennym i wyróżniającym się w kulturze. Ów świat oraz czas budują sferę sacrum, czyli tego, co święte. Codzienna, szara rzeczywistość starożytnych Greków była zaś sferą profanum (z łaciny: pro – „przed”, fanum – „miejsce święte”). Ludzie egzystujący w sferze profanum podlegali zwykłym, codziennym bolączkom, nieznanym mieszkańcom sfery wyższej. Ciążyła im świadomość przemijalności i znikomości własnego istnienia. Świadomość ograniczeń, w tym śmiertelności, poczucie zagubienia w świecie starożytni próbowali przezwyciężać, uczestnicząc w różnego rodzaju opartych na mitach obrzędach i rytuałach religijnych. Modląc się do Zeusa w jego świątyni lub też grzebiąc zwłoki umarłych i lamentując nad nimi, Grecy duchowo przenosili się ze sfery profanum do sfery sacrum, wkraczając w zamieszkaną przez istoty nadprzyrodzone mityczną przestrzeń i mityczny czas prapoczątków. Czyniąc to, co im nakazali bogowie, zyskiwali pewność, że ich życie ma znaczenie i ponadmaterialny wymiar.

Mity w literaturze

Mity – istniejące pierwotnie w formie ustnej – od pewnego momentu zaczęły być tworzywem twórczości literackiej. Dzieła pisarzy greckich i rzymskich utrwaliły mitologię dla przyszłych pokoleń. Dziś wiedzę o wierzeniach ludzi starożytnych czerpiemy głównie z utworów literackich. Napisane przez Jana Parandowskiego, Roberta Gravesa czy Zygmunta Kubiaka książki o mitach opierają się właśnie na nich.

R1XtkLJHIfOVu1

Zdjęcie przedstawia rzeźbę. To męskie popiersie starszego mężczyzny. Na głowie, spod przepaski wychodzą mu bujne, długie włosy. Mężczyzna ma długą brodę i wąsy. Na jego czole widoczne są zmarszczki. Mężczyzna ma je także pod oczami.

Mity oraz związane z nimi obrzędy i rytuały miały wielki wpływ na literaturę grecką i rzymską. Przede wszystkim były one niewyczerpanym źródłem tematów. Z obrzędów religijnych wyrosły również pewne gatunki literackie. Wspomniany wyżej epos ukazujący przenikanie się świata boskiego i ludzkiego był jednym z nich. Tragedia, która powstała w VI w. p.n.e., a do której rozkwitu w wieku następnym przyczynił się Sofokles, ściśle wiąże się ze świętami ku czci Dionizosa. Pierwsze utwory liryczne były zrytmizowanymi zaklęciami i modlitwami. Późniejsza liryka (np. Horacego) dowodzi, że z mitologii przeniknęło do literatury wiele pojedynczych motywówmotywmotywów zwanych toposamitopostoposami (np. motyw złotego wieku ludzkości, motyw wysp szczęśliwych), a także archetypów, czyli wzorców zachowań utrwalonych w systemach mitologicznych.

Pisarze epok późniejszych niejednokrotnie odwoływali się w swoich tekstach do mitologii oraz do przenikniętej nią starożytnej literatury, prowadząc dialog z tradycją. Dzieła Homera, Sofoklesa czy Horacego przez wieki inspirowały, lecz i prowokowały do polemiki. Przypomnijmy tylko, że wiele mitologicznych motywów (toposów) można odnaleźć w renesansowej liryce Jana Kochanowskiego, a napisany w XIX w. Pan Tadeusz Adama Mickiewicza nawiązuje – pod względem gatunkowym – do eposów Homera. Warto dodać, że współcześnie powstało i nadal powstaje niemało utworów o tematyce mitologicznej. Dzieje się tak dlatego, że ich twórcy traktują mity jako opowieści symboliczne, w których zawarto wiedzę o naturze ludzkiej i dlatego umożliwiają one zobrazowanie jednostkowego losu każdego człowieka.

Pisarze współcześni często starają się polemizować z utartym schematem odbioru kultury greckiej, ukazując różnego rodzaju sytuacje i wydarzenia przedstawione w mitach od innej niż zazwyczaj strony. W drugiej połowie XX w. polemiczny dialog z mitologią często prowadził w swoich wierszach Zbigniew Herbert. W jednym z jego utworów Minotaur jest budzącym litość niedorozwiniętym „matołkiem”, natomiast Tezeusz – bezwzględnym mordercą.

Mity w kulturze

Z literatury greckiej i rzymskiej oraz nawiązujących do niej utworów różnych epok mity przeniknęły do współczesnej kultury europejskiej. Na trwałe zakorzeniły się w językach poszczególnych narodów i zaczęły wpływać na sposób naszego myślenia o człowieku i świecie. Bardzo ważnym elementem tego zakorzenienia jest antropomorficzne wyobrażenie bogów, czyli nadawanie mieszkańcom Olimpu kształtów i cech ludzkich, a także przypisywanie im określonych atrybutów, np. wagi czy wybranych zwierząt. Umożliwiało to utożsamienie się z bogami, zrozumienie ich postępowania czy pełnionej funkcji. Tak oto mitologia grecka stała się dobrem wspólnym. Zainspirowała ona nawet popkulturę. Nowoczesnymi mitologiami, pod wieloma względami przypominającymi mity antyczne, są przecież opowieści o superbohaterach.

R1Z52ZTsk3nFH

Obraz przedstawia mitologiczną scenę rodzajową. Ma kształt kopuły, wokół której rozgrywają się mityczne zdarzenia. Pośrodku sklepienia na opuszczonym tronie siedzi orzeł Zeusa. Widać go w chmurach i tworzących żywy pierścień szybujących bogach. Pierścień ten porusza błyskawica wypuszczona przez Zeusa z ręki. Po prawej stronie od Zeusa przedstawiona jest żona Zeusa, Hera. Po ich lewej stronie jest Hades, pan podziemi. Jest także Ares z mieczem w ręku, Eros przedstawiony jako skrzydlata młodzież ze strzałami i Afrodyta. Wszyscy bogowie przedstawieni są jako urodziwi ludzie, w pięknych szatach. Po prawej stronie obrazu znajduje się: Artemida siedząca na lwie, Demeter, Hercules, Dionizos w wieńcu, Hermes w kapeluszu ze skrzydłami, Hefajstos z młotem na ramieniu. Po przeciwnej stronie łuku, naprzeciwko Zeusa i Hery, znajduje się Posejdon z trójzębem. W jego pobliżu jest także Atena w hełmie i włóczni w ręku oraz Hestia. Uwiecznieni na obrazie bogowie zdają się wieść życie podobne do ludzi.

Jej obecność najłatwiej wyśledzić na poziomie języka, którym obecnie się posługujemy. Wystarczy dobrze rozejrzeć się dookoła i zwrócić uwagę na wypowiadane przez ludzi przy różnych okazjach słowa. Wokół nas istnieje wiele przedmiotów, zwierząt czy też instytucji, które noszą nazwy zaczerpnięte z mitologii. Któż nie jadł lodów Kalipso, nie spotkał psa Hermesa i nie przechodził koło salonu piękności Afrodyta? Można by jeszcze wspomnieć o nazwach planet, statków kosmicznych… Również wiele związków frazeologicznych wywodzi się z mitologii greckiej. W szkole często można usłyszeć, że matematyka jest czyjąś piętą achillesową, w telewizji zaś, że jakiś aktor jest piękny jak Apollo.

Nazwy i zwroty, których używamy na co dzień, określają nasz sposób myślenia. Kiedy bowiem mówimy o jakiejś czynności, że jest syzyfową pracą, musimy zdawać sobie sprawę, dlaczego wypowiadamy te, a nie inne słowa i co one tak naprawdę znaczą. Jak widać, mity greckie towarzyszą nam do dziś. Obecnie nie spełniają już one funkcji religijnej, jednakże wciąż pozostają żywe jako symbole, dzięki którym zarówno pisarze, artyści, jak i zwykli ludzie mogą interpretować rzeczywistość i porozumiewać się między sobą.

Słownik