Przeczytaj
Oznaki przesilenia
W kwietniu i maju 1988 r. przez Polskę przeszła fala strajków, a ludzie wyszli na ulice. Protestowali m.in. pracownicy Miejskiego Przedsiębiorstwa Komunikacyjnego w Bydgoszczy i Inowrocławiu oraz robotnicy Huty im. Lenina w Krakowie i Stoczni Gdańskiej. Domagali się poprawy sytuacji ekonomicznej (inflacja doszła do 60 proc., dwie trzecie społeczeństwa żyło w ubóstwie), a więc m.in. podwyższenia zarobków, oraz przywrócenia działalności zdelegalizowanego w stanie wojennym związku zawodowego Solidarność, zapewnienia swobody działania innym niezależnym stowarzyszeniom, zwolnienia wszystkich więźniów politycznych, przyjęcia do pracy wszystkich zwolnionych za przekonania polityczne, nie represjonowania członków Komitetu Strajkowego oraz strajkujących i wspomagających strajk.
Z jakimi postulatami występowali demonstrujący?
Wystąpienia zostały stłumione siłą, a ich liderów aresztowano, jednak szybko odzyskali oni wolność − niemal wszyscy opuścili więzienia już pod koniec maja 1988 r. Był to ważny sygnał, że władza komunistyczna wyraźnie złagodniała. Napięcie rozluźniła dodatkowo wizyta Michaiła Gorbaczowa w lipcu 1988 r., inicjatora głasnostigłasnosti i pierestrojkipierestrojki w ZSRS. W publicznych wystąpieniach Gorbaczow zachowywał powściągliwość, ale dawał do zrozumienia, że „doktryna Breżniewa”„doktryna Breżniewa” się wyczerpała.
Dlaczego zarówno komuniści, jak i działacze Solidarności bacznie przyglądali się przebiegowi pobytu Gorbaczowa w Polsce?
W sierpniu 1988 r., krótko po wizycie Gorbaczowa, Polacy znowu zastrajkowali. Najpierw stanęła kopalnia „Manifest Lipcowy”, a za nią kolejne 14 kopalń na Górnym Śląsku. Do górników dołączyli pracownicy portów szczecińskich i stoczniowcy z Gdańska. Oprócz Śląska i Wybrzeża w kraju swoje stanowiska pracy opuścili robotnicy kilkunastu innych zakładów, m.in. w Nowej Hucie. Początkowo władza zareagowała jak zwykle w takich sytuacjach − agresją, jednak po jakimś czasie, pierwszy raz w powojennej historii Polski, wyciągnęła rękę w kierunku opozycji i zaproponowała wspólne rozmowy przy tzw. Okrągłym Stole. Po obu stronach szybko pojawiły się osoby niechętne pomysłowi szukania kompromisu. Tak zwany beton partyjny PZPR próbował przekonywać członków partii o szkodliwości takiego rozwiązania, natomiast w obozie solidarnościowym dawało się wyczuć nieufność wobec władzy, zresztą uzasadnioną. Niektórzy uważali, że tylko bezwzględne rozprawienie się z ludźmi PZPR jest słuszną drogą. Solidarność Wałęsy w większości stała na stanowisku ugodowym. Swego rodzaju mediatorem między obiema stronami stał się Kościół katolicki − porozumienia pomagali szukać przedstawiciele Episkopatu, arcybiskup Bronisław Dąbrowski, biskup Jerzy Dąbrowski i ksiądz Alojzy Orszulik.
Dlaczego Kościół katolicki popierał ruch społeczny Solidarność?
Ostatniego dnia sierpnia 1988 r. w Warszawie spotkali się gen. Czesław Kiszczak i Lech Wałęsa. Stronie rządowej zależało na wygaszeniu strajków, natomiast społecznej – na legalizacji Solidarności. Choć Wałęsa nie otrzymał żadnych gwarancji od Kiszczaka, że rządzący przywrócą Solidarność, to zadeklarował, że podejmie próbę zakończenia protestów. Pomimo oporu niektórych komitetów, zwłaszcza górników, strajki wygasły. Kiszczak i Wałęsa spotkali się ponownie 15 września w podwarszawskiej Magdalence. Tym razem dołączyło do nich blisko 20 osób. Datę rozpoczęcia Okrągłego Stołu wyznaczono na połowę października, w międzyczasie jednak zmienił się rząd. W kręgach działaczy prodemokratycznych pojawiły się podejrzenia, że aparat PZPR gra na zwłokę i specjalnie wdaje się w negocjacje, z których nic nie wynika. Nowy premier Mieczysław Rakowski uchodził wprawdzie za liberała, jednakże był niechętny Solidarności i Okrągłemu Stołowi. Twierdził, że „Polaków mniej interesuje okrągły stół, a bardziej suto zastawiony”. Ogłosił nawet plan likwidacji kolebki Solidarności − Stoczni Gdańskiej, oficjalnie uzasadniając decyzję względami ekonomicznymi. W rzeczywistości powody były czysto polityczne. PZPR nie chciała ustąpić w kwestii legalizacji Solidarności. 30 listopada 1988 r. wystąpiła z propozycją zorganizowania debaty telewizyjnej z udziałem Alfreda Miodowicza, szefa prorządowego OPZZ (Ogólnopolskiego Porozumienia Związków Zawodowych), i lidera Solidarności Lecha Wałęsy. Władza liczyła, że ze względu na brak wykształcenia Wałęsa skompromituje się w debacie z doświadczonym działaczem politycznym. Ku zaskoczeniu rządzących spotkanie zakończyło się sukcesem Wałęsy, a sympatia do ruchu, któremu przewodził, wyraźnie wzrosła. Dodatkowo w rocznicę stanu wojennego odbyły się demonstracje, podczas których służby porządkowe zachowywały się wyjątkowo pobłażliwie.
Okrągły Stół
Władza w końcu zdecydowała się na zorganizowanie Okrągłego Stołu. Pod koniec 1988 r. przy NSZZ „Solidarność” Lecha Wałęsy powstał Komitet Obywatelski, którego sekretarzem został Henryk Wujec. Komitet liczył 135 osób, głównie działaczy z lat 1980−1981. Zgrupowani w 15 sekcjach wypracowali stanowiska ruchu społecznego w kwestiach, które miały zostać poruszane w czasie rozmów. Odbyły się one między 6 lutego a 5 kwietnia 1989 r. w Warszawie, w Pałacu Namiestnikowskim.
Przy stole zasiadło 56 reprezentantów rządu i opozycji: 20 działaczy związanych z Solidarnością, 6 członków OPZZ, 14 przedstawicieli PZPR, 14 tzw. niezależnych autorytetów i 2 duchownych. Po stronie społecznej byli to m.in.: Zbigniew Bujak, Władysław Frasyniuk, Bronisław Geremek, Jacek Kuroń, Adam Michnik, Jerzy Turowicz, Lech Wałęsa, a po stronie rządowej: Aleksander Gieysztor, Wiesław Gwiżdż, Czesław Kiszczak, Mikołaj Kozakiewicz, Aleksander Kwaśniewski, Leszek Miller. Trzy główne zespoły dyskutowały o gospodarce i polityce społecznej, pluralizmie związkowym oraz reformach ustrojowych. Ogółem miały miejsce dwa spotkania plenarne (na rozpoczęcie i zakończenie obrad) oraz niemal 100 posiedzeń w zespołach, podzespołach i grupach roboczych z udziałem ponad 700 osób.
Dlaczego można powiedzieć, że kształt stołu miał wymowę symboliczną?
Część działaczy prodemokratycznych nie wierzyła w szczerość intencji władz i negowała słuszność negocjowania z komunistami. Uznając socjalizm za system niereformowalny, odrzuciła możliwość jego naprawy i kompromis. Ugrupowania te nawoływały do bojkotu rozmów, optując na rzecz odsunięcia PZPR i przeprowadzenia w pełni demokratycznych reform. W większości należeli oni do takich grup jak Konfederacja Polski Niepodległej, Solidarność Walcząca oraz Niezależne Zrzeszenie Studentów. Wśród tych osób znaleźli się m.in. Bogdan Borusewicz, Wiesław Chrzanowski, Ludwik Dorn, Andrzej Gwiazda, Antoni Macierewicz czy Kornel Morawiecki. Część zmieniła zdanie lub powstrzymywała się od publicznej krytyki negocjacji dla dobra sprawy.
W wyniku Okrągłego Stołu władza zgodziła się na ponowną rejestrację NSZZ „Solidarność”, co urzeczywistniło się rejestracją związku w Sądzie Wojewódzkim w Warszawie w kwietniu 1989 r. Kilka dni później zarejestrowano również NSZZ Rolników Indywidualnych „Solidarność”. Zapowiedziano zniesienie cenzury, a system prawny miał zostać zreformowany w oparciu o zasady demokracji. Osiągnięto porozumienie w sprawie organizacji przyszłych wyborów w dniach 4 i 18 czerwca. W jego myśl 65 proc. mandatów w przyszłym sejmie przypadało stronie rządzącej, a reszta opozycji. W przeciwieństwie do wyborów parlamentarnych wybory do senatu miały być w pełni wolne. Na początku kwietnia sejm uchwalił ustawę o wprowadzeniu senatu i urzędu prezydenta. O wyborze tego ostatniego miały zadecydować sejm i senat, tworzące Zgromadzenie Narodowe.
Oceń słuszność przyjęcia kompromisowej postawy przez ruch społeczny Solidarność. Podaj co najmniej dwa argumenty na poparcie swojego stanowiska.
Czas kampanii
Wyjaśnij, do czego nawiązuje plakat. W razie potrzeby poproś o pomoc osobę, która może pamiętać wybory czerwcowe z 1989 r.
Po zniesieniu cenzury wznowiono wydawanie „Tygodnika Solidarność”, powstała też „Gazeta Wyborcza”, której redaktorem naczelnym został Adam Michnik. Na łamach opozycyjnych pism ukazywały się artykuły nawołujące do popierania prodemokratycznych zmian. W „Gazecie Wyborczej” prezentowali się kandydaci KO Solidarność w wyborach do sejmu kontraktowegosejmu kontraktowego. Ich zdjęcia z Lechem Wałęsą okazały się skutecznym zabiegiem wzmacniającym rozpoznawalność kandydatów, tym bardziej że do wyborów zostało niewiele czasu. Opozycja zyskała również dostęp do radia i telewizji. Nie ustanowiono typowej w demokratycznych wyborach ciszy wyborczej, dlatego kampania trwała do ostatnich minut głosowania. W przeciwieństwie do strony rządzącej, która wystawiła dużą liczbę mniej znanych kandydatów w nadziei, że Polacy uznają ich za nieskompromitowanych, z list Solidarności wystartowało dokładnie tyle osób, ile mogło wejść do sejmu i senatu. W rezultacie kandydaci solidarnościowi współpracowali, a ci należący do dotychczasowego obozu władzy rywalizowali ze sobą.
Czy osoba przedstawiona na fotografii pracuje na rzecz Solidarności? Uzasadnij odpowiedź.
Sejm kontraktowy
Frekwencja w pierwszej turze wyborów parlamentarnych 4 czerwca 1989 r. wyniosła 62,70 proc. i choć nie była wysoka, znacznie przewyższyła tę odnotowaną w turze drugiej. Dwa tygodnie później wyniosła ona bowiem jedynie 25,31 proc. Opozycja uzyskała 161 mandatów na 161 możliwych do zdobycia i 99 na 100 w senacie. Jednak część prodemokratycznej opinii publicznej wcale nie postrzegała tego wyniku w kategorii sukcesu. Nie zgadzała się z zasadami przyjętymi przy Okrągłym Stole, które z góry faworyzowały rządzących i dawały im większość w parlamencie. Była to totalna klęska PZPR i jej przybudówek, co odbiło się szerokim echem w świecie. Posłowie wywodzący się z kręgów antyrządowych utworzyli Obywatelski Klub Parlamentarny, któremu przewodniczył Bronisław Geremek. Pierwsze, inauguracyjne, posiedzenie sejmu i senatu odbyło się miesiąc po wyborach, 4 lipca 1989 r. Marszałkiem sejmu został Mikołaj Kozakiewicz, a senatu Andrzej Stelmachowski.
Rozwiń podane skróty nazw ugrupowań politycznych.
19 lipca 1989 r. Zgromadzenie Narodowe wybrało na prezydenta Wojciecha Jaruzelskiego. Zadanie utworzenia rządu powierzył on gen. Kiszczakowi, ale ten nie zdołał wywiązać się z zadania. Wierne dotąd komunistom Zjednoczone Stronnictwo Ludowe (ZSL) i Stronnictwo Demokratyczne (SD) przyjęły wysuniętą przez KO „S” propozycję utworzenia koalicji, na skutek czego PZPR został zepchnięty do opozycji. Premierem został Tadeusz Mazowiecki, przy czym zgodnie z wcześniejszymi ustaleniami część tek w swoim rządzie, m.in. resorty obrony i spraw wewnętrznych, musiał powierzyć członkom PZPR.
Już 29 grudnia 1989 r. sejm uchwalił zmiany w Konstytucji. Wykreślono zapis mówiący o wieczystym sojuszu PRL i ZSRS oraz o PZPR jako „przewodniej sile” narodu. Polska Rzeczpospolita Ludowa stała się Rzecząpospolitą Polską, demokratycznym państwem prawa, w którym władza zwierzchnia należy do narodu, a sprawują ją jego przedstawiciele. Dopuszczono nieskrępowany rozwój partii politycznych, a nadzór nad konstytucyjnością ich działalności przyznano Trybunałowi Konstytucyjnemu. Wprowadzono też samorząd i wolność gospodarczą. 9 lutego 1990 r. orłowi w godle RP przywrócono koronę. Ostatni zjazd PZPR odbył się w dniach 27–30 stycznia 1990 r. Zebrani na nim działacze zadecydowali o rozwiązaniu partii. Na jej miejsce powstało kilka mniejszych ugrupowań politycznych, m.in. Socjaldemokracja Rzeczypospolitej Polskiej i Polska Unia Socjaldemokratyczna. W pełni demokratyczne wybory przeprowadzono w 1991 r. Wówczas narodziła się III Rzeczpospolita. Proces, który do tego doprowadził, podlega różnym ocenom. Dla jednych Okrągły Stół symbolizuje pokojowy początek zmian na drodze do demokracji, społeczeństwa obywatelskiego i gospodarki wolnorynkowej. Dla innych zapoczątkował on budowę systemu postkomunistycznego, w którym ujawniły się różnorodne patologie znane z poprzedniego ustroju.
Promieniowanie Solidarności
Liberalny kurs Gorbaczowa pobudził nastroje antykomunistyczne we wszystkich krajach Europy Środkowo‑Wschodniej. Solidarność przetarła szlaki i jej sukcesy zachęciły inne ruchy opozycyjne w regionie do podjęcia zdecydowanych działań na rzecz demontażu starego systemu. Okrągły Stół pokazał, że istnieje możliwość wypracowania kompromisu, zaprowadzenia zmian na drodze pokojowej. Na Węgrzech, gdzie partia komunistyczna sama zainicjowała zmiany, 13 czerwca 1989 r. opozycja i rządzący zasiedli do tzw. Trójkątnego Stołu, a wiosną następnego roku doszło tu do wolnych wyborów. Karta 77, czeski odpowiednik Solidarności, na czele której stał Václav Havel, zorganizowała pierwsze demonstracje w styczniu 1989 r. Po tym, jak w listopadzie protesty przybrały na sile, rząd czechosłowacki w końcu oddał władzę.
Proces zmian w Czechosłowacji nazywany jest „aksamitną rewolucją”. Dlaczego?
Który element graficzny wskazuje na sympatyzowanie Havla z Solidarnością?
Protesty w Czechosłowacji nasiliły się po tym, jak dotarły tam informacje o wydarzeniach w Niemczech. Tam bowiem 2 października 1989 r. na ulice wyszli mieszkańcy Lipska, a 4 listopada – Berlina Wschodniego. W nocy z 9 na 10 listopada berlińczycy zaczęli spontanicznie rozbierać mur od lat 60. dzielący ich miasto.
Co miał na myśli autor tekstu „Wie denn” („Jakże/jakim sposobem”), pisząc go na tablicy ostrzegającej: „Achtung! Sie verlassen jetzt West‑Berlin” („Uwaga! Teraz opuszczasz Berlin Zachodni”).
W tym czasie przebudziła się również Bułgaria. Nieco później Jesień Ludów, jak zwykło się mówić o procesie rozpadu rządów komunistycznych w Europie Środkowo‑Wschodniej, dotarła do Rumuni. Początkowo Nicolae Ceauşescu użył sił porządkowych i wojska. Ponad 1 tys. osób poniosło śmierć, a dodatkowe 2 tys. zostały ranne. Rumuński dyktator nie powstrzymał jednak rosnącej opozycji w kręgach samej partii komunistycznej. Część aparatu władzy stanęła po stronie ruchu społecznego i przeprowadziła zamach stanu. Zorganizowany naprędce trybunał wojskowy skazał Ceauşescu i jego żonę Elenę na śmierć przez rozstrzelanie. Proces trwał około dwóch godzin, wyrok wykonano tego samego dnia.
Zwróć uwagę na gesty protestujących. Co oznaczają?
Słownik
(ros., jawność) główny element przebudowy (pierestrojki) zainicjowanej w ZSRS przez Michaiła Gorbaczowa pod koniec lat 80. XX w.; w tym kontekście odnosi się do wprowadzenia jawności życia publicznego i zniesienia cenzury
(ros., przebudowa) określenie programu przebudowy systemu komunistycznego ZSRS przeprowadzonego z inicjatywy Michaiła Gorbaczowa w latach 1985−1991, obejmowała liberalne zmiany w sferach społecznej, ekonomicznej i politycznej; ostatecznie doprowadziła do upadku systemu monopartyjnego, utraty zwierzchności ZSRS nad krajami Europy Środkowej i Wschodniej, rozpadu ZSRS i powstania Federacji Rosyjskiej
zwana też doktryną „ograniczonej suwerenności”, wprowadzona w 1968 r., w czasie sprawowania funkcji I sekretarza KC KPZR przez Leonida Breżniewa; zakładała, że w krajach członkowskich Układu Warszawskiego obowiązywała ograniczona suwerenność na rzecz interesów wspólnoty socjalistycznej (faktycznie głównym decydentem był ZSRS); innymi słowy, jeżeli uznano, że dane państwo próbowało wyłamać się z systemu, to pozostałe kraje UW mogły je zaatakować i nie byłaby to agresja; na „doktrynę Breżniewa” powoływano się np. dla usprawiedliwienia interwencji w Czechosłowacji w czasie Praskiej Wiosny
sejm wybrany w wyborach przeprowadzonych 4 i 18 czerwca 1989 r. na zasadach przyjętych w kontrakcie przedwyborczym wynegocjowanym przez stronę rządzącą i opozycję prodemokratyczną przy Okrągłym Stole
Słowa kluczowe
NSZZ „Solidarność”, Okrągły Stół, wybory czerwcowe, Jesień Ludów, Jesień Narodów, Polska w latach 1981–1989, komunizm w Polsce
Bibliografia
A. Dudek, Historia polityczna Polski 1989–2012, Kraków 2013.
Droga do niepodległości. Solidarność 1980–2005, red. A. Borowski, Warszawa 2005.
T.G. Ash, Wiosna obywateli. Rewolucja 1989 widziana w Warszawie, Budapeszcie, Berlinie i Pradze, tłum. A. Husarska, Kraków 2019.
T. Judt, T. Snyder, Rozważania o wieku XX, tłum. P. Marczewski, Poznań 2012.
K. Trembicka, Okrągły Stół w Polsce. Studium o porozumieniu politycznym, Lublin 2003.