Początek lat 80.

Kryzys gospodarczy, który trwał już od kilku lat, ze szczególną siłą dał o sobie znać na początku 1980 r. Pustki w sklepach i oczekiwania wzrostu płac doprowadziły do fali strajków robotniczych. Pierwsze wystąpienia miały miejsce w Świdniku, Lublinie i Mielcu w lipcu tego roku. Podstawową przyczyną protestu stały się podwyżki cen mięsa, nie tylko w sklepach komercyjnych, gdzie towary były łatwiej dostępne, lepszej jakości, jednakże znacznie droższe niż w zwykłym sklepie. Robotników, podobnie jak zdecydowanej większości społeczeństwa, nie stać było na zaopatrywanie się w sklepach oferujących produkty po cenach komercyjnych. Strajkujący wysunęli postulaty podwyżki płac i zwiększenia dostępności towarów żywnościowych.

Latem 1980 r. protest robotniczy znacznie się rozszerzył. W lipcu strajkowało już ponad 80 tysięcy robotników w niemal całej Polsce. Do wystąpień robotniczych zaczęli się dołączać także działacze Komitetu Obrony Robotników i Ruchu Obrony Praw Człowieka i Obywatela. Tworzyli oni zaplecze intelektualne dla protestujących i to z ich inicjatywy postulaty ekonomiczne robotników zostały rozszerzone o żądania o charakterze politycznym.

Wydarzenia na Wybrzeżu

Do najważniejszych wystąpień z punktu widzenia późniejszego rozwoju wypadków doszło na Wybrzeżu. Pamiętano tam jeszcze doskonale wydarzenia z grudnia 1970 r., tym samym determinacja i nieufność wobec władzy były większe.

Na Wybrzeżu, bezpośrednio podczas spotkań z załogami, Edward Gierek szukał poparcia i zaufania, gdy został wybrany na I sekretarza KC PZPRKomitet Centralny Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej (KC PZPR)KC PZPR w 1970 r. Dlatego właśnie pracownicy stoczni mogli się czuć w szczególny sposób zawiedzeni i oszukani. 14 sierpnia 1980 r. rozpoczął się strajk okupacyjny w Stoczni Gdańskiej im. Lenina.

Oprócz podwyżki płac robotnicy zażądali przywrócenia do pracy zwolnionych z powodów politycznych kolegów (między innymi Anny Walentynowicz i Lecha Wałęsy). Ten ostatni przedostał się do stoczni i stanął na czele komitetu strajkowego. Po dwudniowym strajku dyrekcja przyjęła ich warunki i robotnicy mieli wrócić do pracy. W tym czasie jednak przywódcy strajku zorientowali się, że istnieje szansa na załatwienie spraw znacznie istotniejszych niż partykularne interesy robotników ze stoczni.

Utworzono Międzyzakładowy Komitet Strajkowy (MKS), na czele którego ponownie stanął Wałęsa. MKS miał koordynować działania robotników we wszystkich zakładach pracy w Trójmieście.

Wydarzenia sierpnia '80

Sporządzono listę 21 postulatów (postulaty sierpniowe), w których domagano się prawa robotników do tworzenia niezależnych związków zawodowych, uwolnienia więźniów politycznych, zniesienia cenzury. Pakiet zawierał także żądania o charakterze ekonomicznym i socjalnym.

R1JIMTXJ5uKkX

Zdjęcie przedstawia frontową ścianę budynku Stoczni Gdańskiej. Są na niej zawieszone cztery duże tablice, na których odręcznie zapisane są postulaty strajkujących stoczniowców. Na dachu stoczni stoją robotnicy.

Niemal identyczne postulaty zgłosiły komitety strajkowe ze Szczecina i Jastrzębia. Gierek znalazł się w podbramkowej sytuacji. Łącznie w całej Polsce strajkowało już ok. 800 tysięcy osób w mniej więcej dwóch tysiącach zakładów pracy.

I sekretarz KC PZPR, nie mając wystarczającego poparcia wewnątrz władz ani środków do szybkiego stłumienia robotniczych wystąpień, zdecydował się na podjęcie negocjacji z komitetami strajkowymi.

W Gdańsku na czele delegacji rządowej stanął wicepremier Mieczysław Jagielski, w Szczecinie – Kazimierz Barcikowski, w Jastrzębiu – Aleksander Kopeć. Negocjacje trwały blisko dwa tygodnie i ostatecznie zakończyły się zaakceptowaniem przez władze żądań robotniczych.

R1bqo7PyLKsBy1

Zdjęcie przedstawia duża salę. Siedzą w niej przy stolikach setki ludzi. Są to głównie mężczyźni oraz kilka kobiet. Część osób klaszcze. Na stolikach stoją butelki i szklanki.

Odpowiednie porozumienia podpisano w Szczecinie 30 sierpnia, w Gdańsku – 31 sierpnia, a w Jastrzębiu – 3 września 1980 r. Międzyzakładowy Komitet Strajkowy przekształcił się natychmiast w Komitet Założycielski Niezależnego Samorządnego Związku Zawodowego „Solidarność”, a nieco ponad dwa tygodnie później (17 września) powstała Krajowa Komisja Porozumiewawcza NSZZ „Solidarność”, skupiająca działaczy z całej Polski.

Na jej czele stanął Lech Wałęsa, człowiek co prawda niewykształcony i niewyrobiony politycznie, odznaczający się jednak niezwykłą charyzmą przywódcy. Wałęsę jako lidera tworzącego się ruchu zaakceptowali przedstawiciele większości środowisk opozycyjnych, z Kościołem na czele.

Ruch Solidarności

RXBBt4tRWbyAm1

Zdjęcie przedstawia duży, czerwony napis Solidarność z polską flagą będącą przedłużeniem litery N. Flaga powiewa w lewą stronę. Napis stoi na trawniku na tle dużego, nowoczesnego budynku o elewacji w kolorze rdzy.

Nowa siła polityczna, konkurencyjna w stosunku do partii komunistycznej, niezwykle szybko się rozrastała. Już jesienią 1980 r. Solidarność liczyła ok. tzrech milionów członków, a w połowie 1981 r. było to już około dziewięciu milionów osób. Co ciekawe, w tym samym czasie PZPR liczyła zaledwie 2,8 miliona członków.

24 października 1980 r. Sąd Wojewódzki w Warszawie zarejestrował statut NSZZ „Solidarność”.

Równolegle z robotniczą Solidarnością powstawał Niezależny Związek Zawodowy Rolników Indywidualnych oraz Niezależne Zrzeszenie StudentówNiezależne Zrzeszenie StudentówNiezależne Zrzeszenie Studentów. Obie organizacje uznawały przywództwo Solidarności. Ta stała się de facto nie związkiem zawodowym, ale potężnym ruchem społecznym, będącym wyraźną konkurencją dla PZPR. Ruch ten nie był spójny ideowo, jednoczył bowiem działaczy wielu różnych nurtów politycznych. Jednak w latach 1980/1981 stanowiło to o jego wartości, nie zaś o słabości.

Wpływ wydarzeń sierpniowych na partię i rząd

Wydarzenia sierpniowe pociągnęły za sobą zmianę w układzie sił rządzących w PRL. Rywalizujący od pewnego czasu z Edwardem Gierkiem członkowie KC PZPR, ze Stanisławem Kanią na czele, uznali, że sytuacja w Polsce jest doskonałym pretekstem do odsunięcia go od władzy. W czasie VI Plenum KC PZPR (6 września 1980 r.) podjęto decyzję o usunięciu Gierka z funkcji I sekretarza „ze względu na zły stan zdrowia”. Jego miejsce zajął Stanisław Kania.

Poza Gierkiem Rada Państwa usunęła ze stanowiska premiera Edwarda Babiucha, wymieniono również wielu ministrów i sekretarzy komitetów wojewódzkich PZPR. Mieczysław Moczar jako szef NIK co chwilę podsuwał prasie materiały kompromitujące dawnych prominentnych działaczy PZPR. Na ich podstawie z partii wykluczeni zostali między innymi Edward Babiuch i Piotr Jaroszewicz.

Istotnym aspektem przemian posierpniowych w PRL był stosunek Związku Sowieckiego do rozwoju sytuacji w Polsce. Oczekiwania czołowych działaczy Solidarności nie zmierzały wówczas do całkowitego przemodelowania systemu władzy w PRL. Próbowano raczej politycznymi metodami wymusić budowę „socjalizmu z ludzką twarzą”. Jednakże nawet tak niewielkie zmiany systemowe budziły niepokój w Moskwie.

Dotychczasowy system rządzenia opierał się na dogmatycznej zasadzie monopolu władzy, która znajdowała się w rękach komunistów. Gdyby dopuszczono choćby do częściowej pluralizacji życia politycznego w PRL, wówczas istniałoby poważne ryzyko, że system ten trzeba będzie wprowadzić w innych krajach obozu.

Tym samym powstanie NSZZ „Solidarność” odebrano w Moskwie i skupionych wokół Związku Sowieckiego państwach jako kontrrewolucję, a władze polskie traktowano jako niezdolne do poradzenia sobie z sytuacją. W grudniu 1980 r. w ZSRS podjęto decyzję o wszczęciu przygotowań do interwencji militarnej w Polsce. Ostatecznie decyzję jednak odroczono ze względu na zdecydowaną reakcję prezydenta USA Ronalda Reagana.

Początek epoki Jaruzelskiego

RXCI0CoPLWqes1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę w mundurze generalskim na tle sztandaru wojskowego z godłem Polski. Mężczyzna ma krótkie, ciemne włosy z dużymi zakolami oraz okulary w grubych oprawkach.

W tym czasie nastąpiła zmiana na stanowisku szefa rządu. 11 lutego 1981 r. stanowisko to objął generał Wojciech Jaruzelski. Dla Moskwy był to wyraźny sygnał, że komuniści z PZPR sami poradzą sobie z „kontrrewolucjąkontrrewolucjakontrrewolucją”. Jaruzelski jako minister Obrony Narodowej odpowiedzialny był m.in. za masakrę w Gdańsku w 1970 r.

Początkowo nowy premier podjął się uzyskania modus vivendimodus vivendimodus vivendi z Solidarnością. Była to jednak, jak się wydaje, jedynie gra na czas. W marcu 1981 r. doszło do wydarzenia zwanego „prowokacją bydgoską”. W Bydgoszczy pobici zostali przez milicję działacze Solidarności (m.in. Jan Rulewski – jeden z ogólnopolskich liderów związku). W tym samym czasie na północy kraju odbywały się manewry wojsk Układu Warszawskiego.

Akcja Sił Bezpieczeństwa w Bydgoszczy mogła zaowocować proklamacją strajku generalnego, to zaś mogło zostać wykorzystane jako pretekst do podjęcia przez ZSRS decyzji o rozpoczęciu interwencji wojskowej w PRL. Środowisku skupionemu wokół Lecha Wałęsy udało się jednak powstrzymać radykalnych działaczy od zaostrzenia działań przeciw komunistycznym władzom. Prowokacja bydgoska była jednak wyraźnym sygnałem, że władza gotowa jest posunąć się bardzo daleko, aby tylko powstrzymać proces choćby częściowej demokratyzacji systemu w PRL.

Zmiana stanowiska Kościoła katolickiego

W maju 1981 r. sytuacja w Polsce znowu się zaostrzyła, a to głównie za sprawą zmiany stanowiska Kościoła. 13 maja 1981 r. w Rzymie dokonano zamachu na Jana Pawła II. Ślady prowadziły do wywiadu bułgarskiego, dla wszystkich natomiast było oczywiste, że rzeczywistym inspiratorem zamachu była Moskwa.

28 maja zmarł kard. Stefan Wyszyński, Prymas Tysiąclecia, człowiek o niezwykłym wyczuciu politycznym, obdarzony wielkim autorytetem w społeczeństwie. Jego miejsce zajął bp Józef Glemp, który nie miał wśród Polaków takiego poważania jak jego poprzednik. Kościół przestał tym samym pełnić rolę mediatora łagodzącego spory i powstrzymującego próby konfrontacji.

Nadzwyczajny Zjazd PZPR

W lipcu 1981 r. obradował IX Nadzwyczajny Zjazd PZPR. Wyraźnie już dawała o sobie znać polityka zaostrzenia kursu przeciw opozycji. Największą aktywnością na zjeździe wykazywali się zwolennicy zdecydowanych, siłowych rozwiązań, określani jako „beton partyjny”

Wśród członków tej grupy wymienić można Tadeusza Grabskiego, Mirosława Milewskiego, Stefana Olszowskiego, a przede wszystkim Albina Siwaka. Na ich tle Mieczysław Rakowski, Stanisław Kania i Wojciech Jaruzelski robili wrażenie niemalże liberałów. Chociaż zjazd wybrał na I sekretarza KC właśnie Kanię, konfrontacja władzy ze społeczeństwem wydawała się przesądzona.

Zjazd Solidarności

Dwa miesiące później (5–10 września 1981 r.) odbył się w Hali Olivii w Gdańsku I Krajowy Zjazd Delegatów Solidarności. Okazało się, że w Solidarności dominuje grupa ludzi dążących do wprowadzenia przemian małymi krokami, bez uciekania się do radykalnych środków.

Wyniki głosowania na przewodniczącego NSZZ „Solidarność”

Spośród kandydatów na przewodniczącego związku Lech Wałęsa i Marian Jurczyk (obaj o umiarkowanych poglądach) uzyskali odpowiednio 55% i 24% głosów. Uznawani za radykałów – Andrzej Gwiazda i Jan Rulewski – jedynie 9% i 6% głosów.

Konflikt władzy z opozycją

Wprowadzenie stanu wojennego

13 grudnia 1981 r. Wojciech Jaruzelski ogłosił wprowadzenie stanu wojennego na całym obszarze kraju. Oficjalnie stan wojenny został wprowadzony o północy z 12 na 13 grudnia, jednakże już późnym wieczorem 12 grudnia zaczęto zatrzymywać działaczy opozycyjnych.

R62dvwfJviWul1

Rysunek przedstawia wronę, która ma wpięte w pierś odznaczenia. Na oczach ma ciemne okulary. Wrona siedzi na kuli ziemskiej. Pod rysunkiem jest napis: WRON‑a, WRON‑a über alles.

Funkcję jedynej władzy przejęła Wojskowa Rada Ocalenia Narodowego (WRON) z Jaruzelskim na czele. Obok działaczy opozycyjnych internowanointernowanieinternowano również (głównie z powodów propagandowych) niektórych byłych prominentnych działaczy PZPR, m.in. Edwarda Gierka i Piotra Jaroszewicza.

Ogółem w miejscach internowania znalazło się ok. 10 tysięcy osób. Wprowadzono zakaz poruszania się po kraju, wyłączono linie telefoniczne, wprowadzono zakaz poruszania się nocą (godzina policyjna). Zawieszona została działalność większości organizacji, w tym oczywiście Solidarności, wprowadzono zakaz zgromadzeń, zamknięto większość gazet i rozgłośni radiowych. Przygotowano grunt pod całkowite rozprawienie się z opozycją w Polsce.

R1IQpq6BvOHuo1

Rysunek przedstawia drewnianą szubienicę, na której na stryczkach powieszone są za łapy czarne wrony. Na szubienicy jest napis: Zdrajcom ojczyzny śmierć!

Po latach Jaruzelski, tłumacząc motywy wprowadzenia stanu wojennego, twierdził, że była to alternatywa dla interwencji sił sowieckich w Polsce. Nigdy jednak nie zostały przedstawione przekonujące dowody, że interwencja taka rzeczywiście była planowana. Taka groźba istniała na pewno wiosną 1981 r., trudno jednak ocenić, czy zaangażowany w wojnę w Afganistanie Związek Sowiecki zdecydowałby się na interwencję wojsk Układu Warszawskiego zimą 1981/1982. Z drugiej strony nie można zapominać o obecności wojsk sowieckich na terenach Polski oraz zainteresowaniu interwencją w PRL władz ówczesnego NRD i Czechosłowacji.

Słownik