Eudajmonia, czyli szczęście?

Eudajmonię tłumaczy się najczęściej jako „szczęście”. Przekonanie, że szczęście – rozumiane właśnie jako eudajmonia – jest ostatecznym celem ludzkiego życia, stało się podstawą poglądu etycznego zwanego eudajmonizmem. Przedstawiciele tej koncepcji etycznej różnili się jednak między sobą tym, jak owo szczęście rozumieli. Demokryt z Abdery uważał eudajmonię za stan zadowolenia z harmonii. EpikurejczycyepikurejczycyEpikurejczycy utożsamiali ją z przyjemnością, natomiast stoicy – z cnotą. Arystoteles ze Stagiry uważał z kolei, że eudajmonię osiągnąć można, kiedy działaniem człowieka kieruje rozum.

Eudajmonizm – kierunek etyki w starożytnej Grecji

W pierwszym okresie swojego rozwoju filozofia grecka skupiała się na zagadnieniach kosmologicznych (gr. kosmos – porządek, ład wszechświata). Zadawała więc pytania: jak powstał wszechświat, w którym żyjemy oraz co jest jego zasadą? Jeśli u niektórych filozofów przyrody pojawiały się refleksje etyczne (jak np. u Heraklita z Efezu), to zawsze w kontekście zasadniczej problematyki kosmologicznej skupionej na poznaniu physis, czyli przyrody, rozumianej jako całość otaczającej człowieka rzeczywistości.

R1OllbyJXr38N

Zdjęcie przedstawia szachownicę z poustawianymi do gry figurami i pionami.

W V w. p.n.e., za sprawą sofistów oraz nauczającego w Atenach Sokratesa (469–399 r. p.n.e.), w problematyce filozoficznej zaszła istotna zmiana. Z przyrody przeniosła ona swoje zainteresowanie na cnotęcnotacnotę (gr. areté). Sokrates głosił, że zamiast poznawać otaczające nas rzeczy, należy przede wszystkim dążyć do poznania samego siebie.

RzeflbXevk22d

Zdjęcie przedstawia skaliste zbocze góry, na którym widoczne są ruiny starożytnych zabudowań.

Zmianie uległ w ten sposób nie tylko przedmiot filozofii – stała się nim moralność, lecz również jej charakter, miała ona być bowiem w zamyśle Sokratesa dyscypliną praktyczną. Poznanie natury dobra miało, według niego, sens o tyle, o ile łączyło się z troską o duszę, czyli prowadziło do właściwego, etycznego zachowania.
W tym samym czasie, co Sokrates, lecz w innej części Grecji swoją filozoficzną działalność prowadził Demokryt z Abdery (460–370 r. p.n.e.). Inaczej niż Sokrates, kontynuował on tradycyjne dociekania kosmologiczne i to właśnie z nimi się dzisiaj kojarzy. Demokryt był mianowicie przedstawicielem atomizmuatomizmatomizmu – koncepcji, zgodnie z którą materia, czyli wszystko, co istnieje, zbudowana jest z niepodzielnych, znajdujących się w ruchu cząstek: atomów (gr. atomos – niepodzielny).

RFvOZxpOBGD73

Zdjęcie przedstawia model atomu.

Filozofia Demokryta dotyczyła jednak nie tylko przyrody, lecz również zagadnień etycznych i estetycznych. W etyce głosił, że najwyższym dobrem jest szczęście (eutymiaeutymiaeutymia). Jest to stan spokoju ducha, harmonii. Nie tylko cierpienie, ale i rozkosz mogą ów stan zakłócać. W ogóle, zdaniem Demokryta, wszelki nadmiar, do którego prowadzą namiętności, zaburza harmonię ducha. Dlatego, by można było osiągnąć stan eutymii, nad namiętnościami musi panować rozum. Umiar był, zdaniem Demokryta, kluczem do zadowolenia.
W ten sposób została sformułowana koncepcja etyczna, którą można zaliczyć do eudajmonizmu – jednego z kierunków etyki greckiej.

Wybrane kierunki etyki greckiej:

Eudajmonia według Arystotelesa

Kolejnym przedstawicielem etyki eudajmonistycznej jest Arystoteles. On również za właściwy człowiekowi cel uznaje szczęście. By wyjaśnić, jak rozumiał to stwierdzenie, musimy odwołać się do jego metafizyki.

Arystoteles głosił mianowicie dynamiczną koncepcję bytu, zgodnie z którą „być” to tyle, co „stawać się”. Byt urzeczywistnia się, czyli przechodzi od potencjipotencjapotencji do aktuaktaktu. Ów proces zmiany nie jest jednak przypadkowy. Każdy byt posiada bowiem właściwy sobie cel (finalizmfinalizmfinalizm). By stać się sobą, byt dąży do celu, który leży w jego naturze.

Nie inaczej jest w przypadku bytu, jakim jest człowiek. Według Arystotelesa w naturze człowieka leży rozumność. Jak przełożyć to metafizyczne założenie na sferę etyki, czyli działania? Działanie etyczne, czyli takie, które dąży do właściwego człowiekowi celu, to działanie zgodne z rozumem. Ów cel – eudajmonia – nie jest jednak po prostu uczuciem zadowolenia. To raczej stan pojawiający się wtedy, gdy człowiek działa zgodnie ze swoją rozumną naturą.

W codziennych sytuacjach człowiek może dać się ponieść skrajnościom, nie jest to jednak bynajmniej działanie rozumne. Cnota etyczna to w każdej sytuacji taka postawa, która odrzuca skrajności i zachowuje środek – czyli to, co pomiędzy nimi.

R1KPoyngwblGN

Grafika przedstawia Batmana przykucniętego na sznurku do suszenia bielizny. Po jego dwóch stronach suszy się damska bielizna.

Eudajmonia według stoików

Stoicyzm był szkołą filozoficzną założoną w starożytnej Grecji w IV w. p.n.e., lecz funkcjonowała również w Cesarstwie Rzymskim – aż do ok. III w. n.e.

RBrBfQ3mFjiuV

Zdjęcie przedstawia rzeźbę popiersia dojrzałego mężczyzny. Twarz mężczyzny jest owalna. Mężczyzna ma gęste, kręcone włosy oraz brodę i wąsy. Ubrany jest w togę.

StoicystoicyStoicy byli eudajmonistami, samą eudajmonię rozumieli jednak na swój sposób – jako cnotę. Mówiąc inaczej, do szczęścia nie potrzeba nic innego niż cnota. Samo posiadanie cnoty czyni człowieka szczęśliwym.

Cnotę można posiadać lub nie. Pomiędzy tymi dwoma stanami – człowiekiem dobrym, który posiada cnotę, oraz złym, który cnoty nie posiada – nie ma stanów pośrednich. Z powodu tego rygoryzmu, etyka stoików bywa nazywana perfekcjonizmem lub moralizmem. Istnieją tylko cnota i zło, natomiast wszystkie inne rzeczy (majątek, uroda, przyjemności, itp.) są obojętne. I taki też powinien być stosunek człowieka do wszystkiego, co cnotą nie jest. Człowiek powinien mianowicie uniezależnić się od wszelkich okoliczności zewnętrznych, ponieważ nie ma na nie wpływu, oraz zachować obojętność wobec otaczających go rzeczy.

RqxNFkWW53T7c1

Zdjęcie przedstawia marmurową rzeźbę nagiego, atletycznie zbudowanego mężczyzny. Mężczyzna jest lekko pochylony do przodu, w prawej dłoni trzyma dysk, który zamierza rzucić przed siebie.

Właśnie taka postawa charakteryzowała – według stoików – mędrca, który łączy w swojej postawie mądrość (rozum), cnotę, a co za tym idzie – szczęście. Ten etyczny ideał łączył się z poglądami kosmologicznymi stoików.
Uważali oni, że rzeczywistość jest rozumna, boska (panteizmpanteizmpanteizm) i harmonijna (finalizmfinalizmfinalizm). Całą rzeczywistość przenika rozum, który wprowadza harmonię w naturze. Rozum, który posiadają ludzie, nie jest czymś różnym od rozumu kosmicznego – jest jego częścią. Natura człowieka jest natomiast częścią większej, boskiej natury wszechświata. Mądrość polega na życiu zgodnie z tą boską, rozumną, harmonijną naturą rzeczywistości. Życie zgodne z naturą jest zatem życiem zgodnym z rozumem, który całą tę naturę przenika. To właśnie życie zgodne z naturą charakteryzowało mędrca, oznaczało mądrość i dawało szczęście.

Cnota jest według stoików intencją czynienia dobra i tego rodzaju postawa jest jedynym, o co warto zabiegać. Wszystkie inne rzeczy są obojętne, nie są natomiast złe. Za złe stoicy uznawali tylko to, co przeciwne rozumnej naturze – czyli afekty.

R13zdwv5zabFZ1

Zdjęcie przedstawia pół twarzy dziecka. Dziecko płacze. Łza spływa po jego policzku.

Uznawali je za bezrozumne przejawy życia duchowego. Były one o tyle problematyczne, że silniejsze od rozumu – potrafiły niejako przejąć kontrolę nad zachowaniem człowieka. By posiadać cnotę, człowiek musi natomiast całkowicie wyzbyć się afektów – nie mogą mieć one żadnego wpływu na jego życie. Stan doskonałej niewrażliwości na afekty oraz obojętności wobec rzeczy, na które nie ma się wpływu, nazywali stoicy apatią (gr. apatheia – niewrażliwość). Szczęście, czyli posiadanie cnoty, uzależnione było zatem według etyki stoickiej zasadniczo od dwóch kwestii – obojętności wobec dóbr życiowych oraz niewrażliwości na afekty.

Epikurejczycy: szczęście, czyli przyjemność

Epikur (341–270 r. p.n.e.), założyciel szkoły filozoficznej, która wzięła nazwę od jego imienia, w zgodzie z głoszonym przez siebie hedonizmemhedonizmhedonizmem, utożsamił szczęście z przyjemnością. Nie uważał jednak, by najszczęśliwszy był ten, kto spędza życie na oddawaniu się kolejnym przyjemnościom. Przeciwnie – uważał, że najszczęśliwszy jest ten, kto ma najmniej potrzeb. Dlaczego? Otóż, według Epikura, do szczęścia wystarczy brak cierpień. Najbardziej naturalnym stanem człowieka jest doświadczenie radości życia. Nawet gdyby człowiek nie doświadczył żadnej innej przyjemności i nie zaznał żadnych cierpień, samo życie uczyni go szczęśliwym, ponieważ żyć jest przyjemnie.

Oprócz tej najbardziej podstawowej przyjemności życia, istnieją również przyjemności będące skutkiem zaspokajania potrzeb. Są to zarówno przyjemności cielesne, jak i duchowe, np. jedzenie lub nauka. Epikur wyraźnie oddzielał od siebie radość życia od innych przyjemności, które wymagają zaistnienia pozytywnej (czyli dodatkowej, nie wynikającej z samego życia) przyczyny. Doświadczający radości życia człowiek jest całkowicie wolny od cierpienia – w tej bowiem chwili nie ma żadnych potrzeb. Potrzeba, gdy już się pojawi, może zostać zaspokojona (i wtedy daje przyjemność) lub nie – i w takim wypadku przynosi cierpienie.

Istnieją trzy środki do osiągnięcia tak rozumianej eudajmonii, czyli radości życia, przyjemności zaspokojenia potrzeb i braku cierpienia. Pierwszą z nich jest cnota, drugą przyjaźń, a trzecią rozum. Tylko życie moralne może być szczęśliwe. Tylko życie wśród przyjaciół zapewnia spokój i bezpieczeństwo. Tylko rozum leczy ludzi przed lękami, które unieszczęśliwiają człowieka i skazują go na cierpienie.

R13xUF7M1elnJ

Zdjecie przedstawia niewielki most nad rzeką. Po moście idzie postać w kapturze. trzyma w dłoni kosę.

Słownik