Pierwsze gady wyodrębniły się z karbońskich płazów 300–350 mln lat temu. Ich jajajajo owodniowejaja otoczone były skorupką, co pozwoliło im opuścić środowisko wodne i podbić ląd.

Najstarsze znane gady kopalne pochodzą z późnego karbonukarbonkarbonu. Były to małe owadożerne formy, podobne do jaszczurek.

Niektóre przystosowania wykształcone przez wczesne gady okazały się ważnymi cechami plezjozaurów, pterozaurów i dinozaurów. Przykładem jest diapsydowa czaszka.

Ważne!

Gady podzielono na podgromady na podstawie liczby otworów znajdujących się w czaszce (okien skroniowych), zapewniających przyczep mięśniom szczęk.

RP9odw3pKUqtG

Na ilustracji porównane są czaszki poszczególnych trzech gromad gadów. Czaszki są zbudowane z płytek kostnych, mają owalny kształt, a z przodu są nieco spłaszczone. W górnej szczęce posiadają rząd ostrych zębów. Literą A oznaczono czaszkę anapsydów. Czaszka ta posiada dwa otwory: oczodół oraz otwór nosowy. Literą B oznaczono synapsydę. Ma trzy otwory: oprócz dwóch wcześniej wspomnianych za oczodołem jeszcze jeden otwór. Literą C zaznaczono czaszkę diapsydów, która posiada cztery otwory: oprócz dwóch wcześniej wspomnianych za oczodołem posiada jeszcze dwa.

Więcej na ten temat przeczytasz w e‑materiale Typy czaszek gadówPYM8gpf8kTypy czaszek gadów.

Innymi przykładami adaptacji są: zdolność dwunożnego biegu u euparkerii czy łuski u longiskwamy.

W permiepermpermie, 295 mln lat temu, czyli mniej więcej 80 mln lat przed pojawieniem się dinozaurów, na lądach żyły dwie ważne grupy zwierząt – pelikozaury i terapsydy. Obie te grupy określa się mianem gadów ssakokształtnych.

R10quQyf5Drti

Na ilustracji przedstawiono jednego z najbardziej znanych przedstawicieli pelikozaurów - dimetrodona. Jest to dość duży, drapieżny dinozaur o czterech potężnych łapach, które są zakończone ostrymi pazurami. Z przodu ciała posiada mocno uzębiony i wysunięty do przodu pysk, nad nim znajdują się otwory nosowe oraz oczy. Na jego grzbiecie wzdłuż kręgosłupa znajduje się wysoki, kostny żagiel w kształcie trójkąta. Z tyłu ciała widoczny jest długi ogon.

Terapsydy pojawiły się ok. 300 mln lat temu i przetrwały przez 120 mln lat. Miały czaszkę budową przypominającą czaszkę ssaka, ale poruszały się jak gady. Niektóre gatunki należące do późniejszych terapsydów wykształciły typowe cechy ssaków, takie jak owłosienie czy wysoki chód.

Mianem dinozaurów określa się dwie grupy gadów, które panowały na lądzie w erze mezozoicznej: drapieżne teropody i roślinożerne zauropody. Wspólne cechy tych grup to m.in. budowa miednicy, obecność silnych pazurów na końcach palców, a także budowa zębów.

Teropody

W 1881 r. Othniel Charles Marsh, słynny amerykański paleontolog, zaliczył wszystkie dinozaury mięsożerne (drapieżne i padlinożerne) do jednej grupy, którą nazwał teropodami (Theropoda). Szacuje się, że pierwsze teropody pojawiły się na Ziemi ok. 225 mln lat temu, na początku mezozoikumezozoikmezozoiku, określanego jako era gadów. Wymarły 65 mln lat temu podczas wymierania kredowego.

Większość drapieżnych dinozaurów miała krótkie przednie kończyny, długi ogon, zwarty tułów, giętką szyję i duże oczy. Gady te przemieszczały się na dwóch smukłych nogach zakończonych trójpalcowymi stopami, uzbrojonymi w ostre pazury. Były zdecydowanie szybsze niż wolne dinozaury roślinożerne.

Teropody miały zęby albo dzioby. Zęby były sztyletowate i niezwykle ostre, zakończone piłkowanym grzebieniem umożliwiającym rozrywanie mięsa (podobnym jak w pile). Natomiast dzioby gadów, otoczone warstwą rogową, nie nadawały się do gryzienia mięsa i służyły do rozgniatania skorupek jaj.

Zauropody

Othniel Charles Marsh wyodrębnił także drugą grupę – dinozaurów roślinożernych, które nazwał zauropodami (Sauropoda). Zwierzęta te pojawiły się na Ziemi ok. 220 mln lat temu, a wymarły 65 mln lat temu. Poruszały się na czterech grubych nogach. Dorosłe osobniki osiągały od 7 do 40 m długości i były największymi zwierzętami, jakie kiedykolwiek chodziły po Ziemi. Miały długą szyję, długi ogon i nieproporcjonalnie małą głowę.

Pterozaury (Pterosauria, z gr. „skrzydlate jaszczury”) pojawiły się pod koniec triasu – ok. 220 mln lat temu, niemal jednocześnie z pierwszymi dinozaurami. Wymarły podczas wielkiego wymierania kredowego, które miało miejsce 65 mln lat temu.

Ich kończyny przednie przekształcone były w skórzaste skrzydła. Główną powierzchnię nośną stanowiła mocna, elastyczna błona lotna (patagium), rozpostarta na długich kościach ramienia, przedramienia, śródręcza oraz mocno wydłużonych kościach czwartego palca. Trzy pozostałe palce były niewielkie, skierowane ku przodowi, służyły najpewniej do zawisania na skałach lub gałęziach drzew. Ich kości były rurkowate, najprawdopodobniej wypełnione powietrzem, zaś mostek opatrzony był kostnym grzebieniem, do którego przyczepione były mięśnie lotne. Głowa większości gatunków była bardzo duża, spłaszczona z boków i wydłużona. Służyła jako ster podczas lotu.

Ichtiozaury, czyli gady wodne, żyły od wczesnego triasu do późnej kredy (od 250 mln lat temu do 90 mln lat temu). Zalicza się do nich plezjozaury, pliozaury i notozaury, które wyposażone były w płetwiaste kończyny, ułatwiające pływanie. Wiele z tych zwierząt umiało wyczołgiwać się na ląd w celu złożenia jaj. Natomiast ichtiozaury (Ichthyosauria, dosł. „rybojaszczury”, z gr. ichtio – „ryba”, sauros – „jaszczur”) rozmnażały się tylko w wodzie – były żyworodne, tak jak np. delfiny. Z kolei obecność płetwy ogonowej oraz grzbietowej upodabniała te gady do tuńczyków.

Skamieniałe szkielety ichtiozaurów wskazują na ich przynależność do gadów. W płetwach tych zwierząt kryją się kości palców, przedramion, ramion, podudzi oraz ud – niewystępujące u ryb. Ponadto ichtiozaury nie miały skrzeli.

Na granicy kredykredakredy i trzeciorzędutrzeciorzędtrzeciorzędu, 65 mln lat temu, wielkie wymieranie położyło kres panowaniu gadów, trwającemu 150 mln lat. Był to jeden z największych kryzysów w dziejach biosferybiosferabiosfery, który doprowadził do wyginięcia wielu grup organizmów, a niektóre z ocalałych zdziesiątkował. Wymarły całkowicie dinozaury, pterozaury, w większości morskie gady (mozazaury, krokodyle morskie, zauropterygi). Z niewyjaśnionych dotychczas powodów pewne grupy gadów przetrwały (m.in. jaszczurki i niektóre żółwie).

Katastrofa, spowodowana być może upadkiem na Ziemię asteroidy, zwolniła wiele nisz ekologicznychnisza ekologicznanisz ekologicznych, które przejęły ssaki (istniejące wprawdzie od triasutriastriasu, ale przez cały mezozoik pozostające w cieniu gadów). Dinozaury nie wymarły jednak bezpotomnie, przetrwała ich wyspecjalizowana gałąź – ptaki.

Ptaki są współczesnymi potomkami opierzonych dinozaurów, a zatem stanowią jedyną linię tych gadów kopalnych, która przetrwała zagładę. Więcej na ten temat przeczytasz w e‑materiale Czy ptaki są dinozaurami?Pzz8mDUzHCzy ptaki są dinozaurami?

Słownik