Świt narodów i „chory człowiek Europy”

Od XIV w. Bałkany znajdowały się pod panowaniem imperium osmańskiego. Władza ta w XIX w. zaczęła jednak słabnąć, a samo państwo pogrążyło się w głębokim kryzysie. Reżim był mocno skorumpowany i nieefektywny. W wielu miejscach imperium wybuchały powstania i rewolty na tle politycznym, społecznym i religijnym. Zaostrzał się konflikt między różnymi grupami narodowymi zamieszkującymi imperium.

RzOQTyxmhvccP1
Imperium Osmańskie w 1683 r. W roku tym imperium poniosło wielką klęskę pod Wiedniem i choć znajdowało się u szczytu potęgi, od tego czasu rozpoczął się jego powolny upadek, naznaczony kryzysem gospodarczym i społecznym oraz kryzysem władzy centralnej. Określ, jakie problemy może stwarzać władzy nadmierny rozrost terytorialny państwa. Podpowiedź: uwzględnij dzieje państwa Aleksandra Macedońskiego, starożytnego Rzymu albo Francji doby Napoleona.
Źródło: ContentPlus na podstawie Wikimedia Commons, domena publiczna.

W XIX w. na Bałkanach nastąpił rozwój ruchów narodowych, w wyniku czego zaczęły się kształtować państwa narodowe. Nowo powstałe państwa, wspierane przez Rosję, starały się wyprzeć Turcję z Europy i podzielić między siebie zajmowane przez nią tereny.

Imperium osmańskie odgrywało ważną rolę w polityce mocarstw europejskich (tzw. kwestia wschodniakwestia wschodniakwestia wschodnia). Ewentualny upadek państwa mógłby zachwiać równowagą sił w Europie i zagrozić tym samym pokojowi. Prawdopodobnie doszłoby do konfliktu między krajami europejskimi o podział wpływów w imperium. Szansą na uniknięcie tego było zachowanie integralności terytorialnejintegralność terytorialnaintegralności terytorialnej państwa osmańskiego.

W 1908 r. w imperium osmańskim został obalony sułtansułtansułtan, a w imieniu jego następcy władzę sprawowała grupa ludzi zwanych Młodymi Turkami (młodoturkamimłodoturcymłodoturkami), których celem było doprowadzenie do politycznego i ekonomicznego odrodzenia państwa. Potężną niegdyś Turcję nazywano w XIX w. „chorym człowiekiem Europy”.

RWPiBWfE9UHtg1
Wskaż państwa znajdujące się wcześniej w granicach imperium osmańskiego w Europie, które na początku XX w. były niepodległe.
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Juris tiltins, Wikimedia Commons, Imperium Osmańskie w 1900 r., licencja: CC BY-SA 3.0.
R1ErS5gW3VdU4
Litografia, na której w symboliczny sposób ukazano ogłoszenie nowej konstytucji po rewolucji młodotureckiej z 1908 r. Rozpoznaj, w jakich językach są napisy na litografii. Zwróć uwagę na dwóch Turków po prawej stronie. Jaką symboliczną wymowę ma rozkuwanie przez nich kajdan?
Źródło: Sotrios Christidis, Greek lithograph celebrating the Ottoman Constitution, 1908, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Chwiejny stan równowagi

Państwa europejskie próbowały wykorzystać słabość Turcji i realizować jej kosztem własne cele polityczne. Państwami najbardziej zainteresowanymi rozwojem sytuacji w imperium osmańskim były Rosja i Austro‑Węgry. Dla imperium Romanowów Bałkany były ważne ze względów strategicznych. Uzyskanie dostępu do cieśnin czarnomorskich (Bosfor i Dardanele) otworzyłoby przed statkami rosyjskimi Morze Śródziemne, a tym samym lepszy dostęp do Europy i świata. Morze Bałtyckie oraz zamarzające na prawie sześć miesięcy Morze Białe nie zaspokajało potrzeb prężnie rozwijającej się gospodarki. Wojna krymskawojna krymskaWojna krymska (1853–1856) zakończyła się dla Rosji klęską. Mimo to nie zrezygnowano na dworze carskim z planów zdobycia cieśnin czarnomorskich. Rosja, wykorzystując idee panslawizmupanslawizmpanslawizmu, przedstawiała siebie jako przywódcę wszystkich Słowian żyjących w państwie osmańskim.

R1ZdSWis10sP0
Tureckie oddziały szturmujące fort Shefketil w czasie wojny krymskiej (1853–1856). Na podstawie wiedzy pozaźródłowej określ, czyje godło znajduje się na chorągwi oddziałów wewnątrz fortu.
Źródło: 1853, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Polityka rosyjska na Bałkanach spotykała się ze zdecydowaną kontrakcją ze strony Austro‑Węgier. Największym problemem tego państwa w XIX w. stał się rozwój ruchów narodowych. Był on poważnym zagrożeniem dla integralności państwa, w którym Niemcy stanowili niewielki procent ludności. Wśród narodów najsilniej domagających się niepodległości znajdowali się Słowianie południowi, głównie Serbowie. W swoich dążeniach narodowych szukali oni wsparcia Serbii, z którą chcieli stworzyć jedno wielkie państwo. Mogło to nastąpić wyłącznie kosztem integralności imperium Habsburgów. Sprzeczne interesy Austro‑Węgier i Serbii doprowadziły do narastania od początku XX w. konfliktu między tymi państwami.

R1I43KDVFRoHO1
Skład narodowościowy Austro-Węgier w 1911 r. Ile narodów zamieszkiwało tereny Austro-Węgier na początku XX w.?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o. na podstawie Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.
RWqPzBTd4LXrU
Piotr I Karadziordziewić, król Serbii w latach 1903–1918, został władcą po obaleniu i zamordowaniu proaustriackiego króla Aleksandra. Dążył on do ograniczenia wpływów austro-węgierskich w Serbii. Koronacja Piotra wywołała wielki niepokój na dworze habsburskim w Wiedniu, gdzie coraz bardziej obawiano się Serbii i jej mocarstwowych ambicji. W 1904 r. Serbia wprowadziła wyższe cła na towary austriackie, w odpowiedzi rząd cesarski nałożył embargo na towary serbskie – tzw. wojna świńska (1906–1909).
Źródło: Andra Popović, 1926, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Narastanie napięcia

Celem obrony własnych interesów rząd w Wiedniu w 1908 r. dokonał aneksji Bośni i Hercegowiny. Ta najdalej na północ wysunięta prowincja imperium osmańskiego od 30 lat znajdowała się pod okupacjąokupacjaokupacją austriacką (postanowieniem konferencji berlińskiej z 1878 r.). Wydarzenie to stało się przyczyną wielkiego kryzysu w polityce międzynarodowej, który nazwano kryzysem bośniackimkryzys bośniackikryzysem bośniackim.

R6W4PottFwYdD
Postęp cywilizacji w Bośni i Hercegowinie – turecka karykatura odnosząca się do aneksji Bośni i Hercegowiny. Jaką wymowę ma jej tytuł? Zwróć uwagę, w jaki sposób przedstawiono, że ma się dokonywać postęp cywilizacyjny.
Źródło: Postęp cywilizacji w Bośni i Hercegowinie, 1909, karykatura, Wikimedia Commons, domena publiczna.

Po pierwsze aneksjaaneksjaaneksja spotkała się ze sprzeciwem ze strony reżimu Młodych Turków, który dopiero co przejął władzę w Stambule i uważał Bośnię i Hercegowinę za część swojego państwa. Również dwór w Petersburgu z wielką niechęcią odniósł się do akcji przeprowadzonej przez rząd wiedeński i zagroził mu nawet wojną. Niemcy obiecały jednak wywiązanie się z podjętych wcześniej zobowiązań sojuszniczych (układ z 1879 r.) i wsparcie Austro‑Węgier, gdy te znajdą się w stanie wojny z innymi państwami. Takiej obietnicy nie otrzymała Rosja ze strony swoich sojuszników – Wielkiej Brytanii i Francji. Osłabiona dodatkowo w wyniku klęski poniesionej w wojnie z Japoniąwojna z Japoniąwojnie z Japonią (1904‑1905), została zmuszona uznać aneksję Bośni i Hercegowiny.

Włączenie północnej prowincji tureckiej do państwa habsburskiego wywołało również wściekłość w Serbii, która sama dążyła do objęcia Bośni i Hercegowiny swoimi wpływami. Miała bowiem nadzieję, że prowincje te – pod względem etnicznym zamieszkane w takiej samej proporcji przez Bośniaków i Serbów – wejdą w skład tzw. Wielkiej SerbiiWielka SerbiaWielkiej Serbii. Aneksja dokonana przez Austro‑Węgry wywołała w Serbii wzrost nastrojów nacjonalistycznych. Austriacki ambasador w Belgradzie donosił swoim przełożonym w Wiedniu, że wszyscy Serbowie dążą do zemsty i liczą w tym na pomoc Rosji.

RIQr4Dr0z4bs3
Belgrad, stolica Serbii, w 1865 r. Od 1878 r. Serbia była państwem formalnie niepodległym. Określ, jakiego wyznania byli mieszkańcy Belgradu. Wskaż dwa argumenty uzasadniające twoją odpowiedź.
Źródło: Carl Goebel, The ruined gateway of Prince Eugene, Belgrade, 1865, Victoria and Albert Museum/Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wojny bałkańskie

Konflikt między Serbią a Austro‑Węgrami został jednak chwilowo odsunięty w czasie z powodu wybuchu wojny między państwami bałkańskimi. W 1912 r. Serbia, Bułgaria, Grecja i Czarnogóra (tzw. Liga Bałkańska) wystąpiły zbrojnie przeciwko Turcji, pozbawiły ją resztek terenów w Europie i podzieliły je między siebie (pokój w Londynie w 1913 r.). W dniu 28 listopada 1912 r. albańskie stronnictwo niepodległościowe wspierane przez Austro- Węgry chcące zablokować dostęp Serbii do Morza Adriatyckiego, proklamowało niepodległość Albanii. W lipcu 1913 r. konferencja ambasadorów przyznała Albanii niepodległość, ale pod nadzorem mocarstw.
Niezadowolenie Bułgarii z rezultatu traktatu pokojowego kończącego I wojnę bałkańskąI wojna bałkańskaI wojnę bałkańską doprowadziło do wybuchu kolejnego konfliktu. Tym razem Grecja, Serbia, Czarnogóra i Rumunia sprzymierzyły się z Turcją przeciwko Bułgarii. Najwięcej w wyniku II wojny bałkańskiejII wojna bałkańskaII wojny bałkańskiej zyskała Serbia, która w znaczący sposób powiększyła stan posiadania. Coraz bliżej była także realizacji swojego celu: stworzenia Wielkiej Serbii. Rząd w Wiedniu dochodził do coraz większego przekonania, że zmiażdżenie nacjonalizmu serbskiego jest warunkiem przetrwania monarchii habsburskiej.

Słownik

okupacja
okupacja

(łac. occupatio bellica – okupacja wojenna) czasowe zajęcie przez jedno państwo terytorium drugiego i wprowadzenie tam swojej władzy

aneksja
aneksja

(z łac. annexio – przyłączenie) przyłączenie jednego państwa lub jego części przez drugie

kwestia wschodnia
kwestia wschodnia

umowna nazwa sprzeczności między mocarstwami europejskimi związanych z upadkiem imperium osmańskiego i podziałem jego terytoriów, zwłaszcza w europejskiej części, czyli na Bałkanach

sułtan
sułtan

(tur. władca, arab. as‑sulṭān – ten, który ma władzę) tytuł władcy stojącego na czele imperium osmańskiego do 1922 r.

wojna krymska
wojna krymska

konflikt zbrojny między Rosją a imperium osmańskim i jego sprzymierzeńcami (m.in. Francją i Wielką Brytanią) toczący się w latach 1853–1856

panslawizm
panslawizm

(z gr. pan- wszech-; łac. Slavi – Słowianie) ruch kulturalno‑polityczny powstały w XIX w., dążący do wyzwolenia i zjednoczenia politycznego, gospodarczego i kulturalnego Słowian

młodoturcy
młodoturcy

(tur. Jön Türkler lub Genç Türkler) nacjonalistyczny ruch istniejący w Turcji na przełomie XIX i XX w., dążący do modernizacji państwa i obalenia sułtana; odpowiedzialny za rewolucję 1908 r.

wojna z Japonią
wojna z Japonią

konflikt zbrojny między Rosją a Japonią w latach 1904–1905, zakończony klęską caratu

Wielka Serbia
Wielka Serbia

(serb. Velika Srbija) idea, która od końca XIX w. pojawiała się wśród serbskich nacjonalistów; zakładała przywrócenie Serbii ziem posiadanych w przeszłości, sprzed podboju tureckiego

kryzys bośniacki
kryzys bośniacki

kryzys wywołany w 1908 r. aneksją przez Austro‑Węgry Bośni i Hercegowiny (okupowanej od 1878 r.)

I wojna bałkańska
I wojna bałkańska

(1912‑1913) konflikt zbrojny między Ligą Bałkańską (Bułgaria, Czarnogóra, Grecja i Serbia) a Turcją, zakończony klęską tej ostatniej

II wojna bałkańska
II wojna bałkańska

konflikt zbrojny toczący się w 1913 r. między Bułgarią a Serbią i jej sojusznikami (Grecja, Czarnogórą i Rumunią) oraz Turcją, zakończony zwycięstwem sojuszu

integralność terytorialna
integralność terytorialna

nienaruszalność terytorium danego państwa

Słowa kluczowe

I  wojna bałkańska,  II wojna bałkańska, kwestia wschodnia, kryzys bośniacki, I wojna światowa

Bibliografia

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Wielka historia Polski, tomy 1‑10; Oficyna Wydawnicza FOGRA, Kraków 2016.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.