Przeczytaj
Utworzenie i utrata kołobrzeskiego biskupstwa. Pomorze uniezależnia się od Polski
Po męczeńskiej śmierci w 997 r. św. Wojciecha, pierwszego misjonarza na Pomorzu, i na mocy postanowień zjazdu gnieźnieńskiego z 1000 r. w Kołobrzegu założono biskupstwo. Na jego czele stanął biskup Reinbern, którego tak opisuje niemiecki kronikarz Thietmar:
Kronika biskupa merseburskiego ThietmaraRazem z nią wysłany został z Polski biskup kołobrzeski Reinbern. Urodzony w kraju zwanym Hassegun i wykształcony w naukach wyzwolonych przez roztropnych mistrzów, doszedł, jak sądzę, zasłużenie do godności biskupiej. Brak mi zarówno wiedzy, jak wymowy, by przedstawić, jak wiele zdziałał on na powierzonym sobie stanowisku. Niszczył i palił świątynie z posągami bożków i oczyścił morze zamieszkałe przez złe duchy wrzuciwszy w nie cztery kamienie pomazane świętym olejem i skropiwszy je wodą święconą. Na chwałę Boga wszechmogącego zaszczepił on na bezpłodnym drzewie latorośl winną, to znaczy wyhodował pośród nieokrzesanego ludu krzew świętego słowa Bożego. Ćwicząc ciało w ustawicznych czuwaniach, postach i milczeniu duszę swą sposobił do oglądania obrazu Boga.
Źródło: Kronika biskupa merseburskiego Thietmara. Cytat za: biblioteka.kijowski.pl.
Mimo aktywnej działalności chrystianizacyjnejchrystianizacyjnej pierwszego kołobrzeskiego biskupa już w kilka lat po roku tysięcznym Pomorze Zachodnie odpadło od Polski. W 1005 r. Pomorzanie wykorzystali prowadzoną wówczas przez Bolesława Chrobrego wojnę z cesarstwem niemieckim i wspierającymi go Wieletami, aby uniezależnić się od zwierzchnictwa polskiego księcia, a reakcja pogańska zniszczyła podwaliny organizacji kościelnej, którą zakładał Reinbern. W czasie kryzysu monarchii piastowskiej także Pomorze Gdańskie odłączyło się do kraju Piastów, aby być może powrócić na kilka lat w jej granicy w czasach Kazimierza Odnowiciela i znów odpaść w początkach rządów jego syna Bolesława Śmiałego. Na krótko w 1090 r. Pomorze dostało się w ręce Władysława Hermana za sprawą udanej wyprawy palatyna Sieciecha, jednakże pozostawione w grodach polskie oddziały w kolejnym już roku zostały zmuszone do ich opuszczenia.
Broniący swojej niepodległości region pozostawał przy pogaństwie, które wspierało istniejącą tam organizację polityczną – na czele lokalnej administracji stał książę, nie miał on jednak bardzo silnej pozycji, a prawa ustanawiały rady możnych. Pomorze Gdańskie i Zachodnie były dzielnicami zamożnymi, ich mieszkańcy żyli z handlu i wypraw korsarskich. Dynamicznie rozwijały się takie miasta jak Szczecin, Wolin, Kołobrzeg i Gdańsk. Nie dziwi więc, że piastowscy władcy próbowali opanować te ziemie. Oprócz motywów gospodarczych ważną rolę odgrywały też kwestie polityczne – zajęcie Pomorza zabezpieczałoby granicę państwa piastowskiego od północy. W dodatku tamtejsza ludność słowiańska nie różniła się aż tak bardzo od mieszkańców Mazowsza czy Wielkopolski.
Podbój Pomorza przez Krzywoustego
Przyłączenie Pomorza do Polski stało się głównym celem polityki Bolesława Krzywoustego, syna Władysława Hermana, a zajęło mu to niemal 20 lat. W początkowych latach swoich rządów Bolesław Krzywoustego poprowadził wiele wypraw na Pomorze, które miały przede wszystkim charakter łupieżczy. Niemniej w ich wyniku udało się zdobyć kilka grodów nad Notecią, co dawało znakomitą bazę wypadową pod dalsze działania mające na celu zajęcie Pomorza, jakie polski książę podjął w latach 1116 i 1119. Druga ze zbrojnych ekspedycji zakończyła się prawdopodobnie zdobyciem Gdańska i wchłonięciem Pomorza Wschodniego do Polski. W dwa lata później (w 1121 r.), po pokonaniu książąt pomorskich Warcisława I i Świętopełka w bitwie pod Niekładzem (w okolicach Kołobrzegu), Krzywousty dotarł co najmniej do Szczecina, a być może nawet na tereny Rugii, podbijając Pomorze Zachodnie. Książę Warcisław I po swoich klęskach w walkach z Polakami musiał uznać się lennikiem Bolesława Krzywoustego i płacić niebagatelną kwotę 300 grzywien jako coroczny trybut oraz zobowiązał się do chrystianizacji swoich ziem.
W wyprawach i jej skutkach tak pisał Herbord, mnich i scholastyk z kościoła św. Michała z Bambergu:
Dialog o życiu św. Ottona biskupa bamberskiegoKiedy wszystkie te sprawy ułożyły się według jego myśli [tj. Bolesława Krzywoustego], częstymi wypadami zaczął niepokoić Pomorze, pustoszyć i grabić. A ponieważ trzymali się pogaństwa, książę usiłował doszczętnie ich wybić albo żelazem nakłonić do przyjęcia wiary chrześcijańskiej. Oni jednak ufni w swe siły i mając liczne grody i miasta obronne z natury i umocnione sztuką, które broniły wstępu do ich kraju, sądzili, iż pozostaną niepokonani, cały swój dobytek gromadzą w miastach i zamierzają wystawić zbrojne załogi. Lecz ponieważ Bogu spodobało się niektórych spośród nich zetrzeć, aby pozostałych do wiary nawrócić, udzielił przeciwko nim Bolesławowi zdolności i sił, tak że wiele ciężkich zadał im raz po raz klęsk. Bo i stolicę całego Pomorza, miasto Szczecin, które opasane zewsząd bagnem i wodami uchodziło za niedostępne wszelkiemu wrogowi, zimową porą, kiedy woda była ścięta mrozem, nie bez niebezpieczeństwa po lodzie prowadząc swe wojsko, niespodziewaną klęską poraził. Także warowne i silne miasto Nakiel skruszył i podpalił, cała jego okolice ogniem i żelazem spustoszył tak, że pokazywali nam mieszkańcy w różnych miejscach ruiny, zgliszcza i stosy trupów jeszcze w trzy lata potem, jakby po świeżej klęsce. Po zdobyciu owych miast tak bardzo się ugięli, iż ci, którym książę pozwolił ujść śmierci i niewoli wraz ze swym władcą złożyli przysięgę. iż przyjmą chrześcijaństwo i płacić będą daninę; i to za wielki swój zysk poczytali. Podają zaś, że osiemnaście tysięcy mężów poległo, osiem zaś tysięcy wraz z żonami i dziećmi uprowadził książę jako jeńców do swojego kraju i tam, w okolicach wystawionych na niebezpieczeństwo, rozmieścił w miastach i grodach, ażeby stanowili osłonę kraju; nakazał im, by prowadzili wojny z jego wrogami to znaczy z ościennymi ludami, dodając jeszcze, by wyrzekłszy się bałwanów przyjęli całkowicie religię chrześcijańską. Kiedy jednak resztę ludu niewiernego, którą na ich własnej ziemi pozostawił jako swoich lenników, starał się książę przyłączyć do wiary chrześcijańskiej, zwoławszy wszystkich biskupów swego kraju, żadnego z nich nie zdołał przekonać, by zechciał tam się udać i pogrążonym w ciemnościach i cieniu śmierci światło życia ukazać; każdy z nich bowiem wysuwał jakiś powód na swoje usprawiedliwienie. W ten sposób na trzy lata odsunięte zostało dzieło nawrócenia, a sam książę dotkliwie odczuwał zwłokę.
Źródło: Herbord, Dialog o życiu św. Ottona biskupa bamberskiego, [w:] Pomorze Zachodnie w żywotach Ottona, oprac. J. Wikarjak, tłum. J. Wikarjak, Warszawa 1979, s. 161–163.
Kwestią niecierpiącą zwłoki było podjęcie szybkich kroków w celu schrystianizowania Pomorza, co mogło zagwarantować Bolesławowi większy wpływ i lepszą kontrolę tego terenu. Już w 1122 r., a więc zaraz po sukcesach Krzywoustego, z misją chrystianizacyjną Pomorza Zachodniego został wysłany przez polskiego księcia Bernard, misjonarz pochodzący z odległej Hiszpanii. Wspierał go w tym lennik Polski, książę Warcisław. Skutki jego działalności były niewielkie – wydaje się, że błędem było wybranie na misjonarza ubogiego i ascetycznego mnicha, który do zamożnego grodu Wolin przybył na boso. Pomorzanie uznali go za szaleńca i zlekceważyli, odsyłając do Polski. Mimo wszystko jego misja w pewnym sensie przygotowała grunt pod dalsze działania, zwłaszcza że sam książę Warcisław i liczni możni przyjęli chrześcijaństwo. By wzmocnić wysiłki chrystianizacyjne, powołano w Polsce dwa biskupstwa: w Lubuszu oraz Włocławku za sprawą papieskiego legata Idziego z Tuskulum. O wiele lepiej została również przygotowana kolejna misja.
W 1124 r. na Pomorze z misją chrystianizacyjną wysłano Ottona, biskupa Bambergu. Był on postacią w Polsce doskonale znaną, bowiem w czasach Władysława Hermana pełnił funkcję kapelana książęcej małżonki i macochy Krzywoustego, Judyty Salickiej. Misja chrystianizacyjna, którą prowadził Otton (nazwany później „apostołem Pomorza”) na wschód od Odry, trwała kilka miesięcy. Duchowny miał do dyspozycji pomoc polskich duchownych oraz finansowe wsparcie Bolesława Występował w otoczeniu zbrojnej eskorty i zamożnej świty, ubrany w bogato zdobione szaty liturgiczne. Głosił słowo Boże na placach najważniejszych pomorskich miast, przekonując do przyjęcia chrześcijaństwa zarówno perswazją, jak i odwołując się do potęgi militarnej piastowskiego księcia. Misja zakończyła się powodzeniem. Kolejna wyprawa Ottona (w 1128 r.) skierowana była na tereny na zachód od Szczecina, a świecki patronat nad nią objął Konrad, późniejszy król Niemiec. Tak polska, jak i niemiecka strona próbowały się porozumieć i po wielkim sporze wokół niezależności Kościoła polskiego od niemieckiego (który zakończyło wydanie bulli papieskiej w 1136 r., znoszącej zwierzchność arcybiskupstwa w Magdeburgu nad polskim Kościołem), ustalono, że na tych terenach powstanie biskupstwo wolińskie przynależne do Kościoła polskiego oraz szczecińskie, nad którym będzie czuwać niemieckie duchowieństwo.
Pierwszym biskupem wolińskim został kapelan Bolesława Krzywoustego, Wojciech, szczecińskiej stolicy biskupiej nie udało się jednak osadzić. Z tej przyczyny przedstawiciel polskiego Kościoła objął opieką także tamte tereny. Wojciech współpracował sprawnie z bratem i następcą Warcisława, księciem Raciborem. W 1147 r. odparł krzyżowców, którzy w czasie drugiej krucjatykrucjaty doszli aż pod Szczecin, nakazując im nawracać Słowian słowem Bożym, nie mieczem. W połowie XII stulecia na Pomorzu osiedli benedyktyni i norbertanie, a w latach 70. przeniesiono siedzibę biskupią z Wolina do Kamienia Pomorskiego. Zaczęto tam wówczas wznosić pierwsze kamienne budowle: rotundę w Stołpiu nad Pianą (niem. Stolpe an der Peene) oraz katedrę w Kamieniu, obie pod wezwaniem św. Jana, którego kult na Pomorzu właśnie się rodził. W 1188 r. biskupstwo kamieńskie podporządkowane zostało bezpośrednio Stolicy Apostolskiej. Miało też już swoją kapitułę i było wspierane przez miejscowych książąt. Sam proces chrystianizacji wśród elity i możnych przebiegał bardzo szybko, mniejsze efekty przynosiła działalność misyjna w przypadku chłopstwa, które dłużej pozostawało wierne pogaństwu. Niemniej jednak chrystianizacja Pomorza dopełniła się już około 100 lat po pierwszej misji „apostoła Pomorza”.
Słownik
wprowadzanie w społeczeństwach niechrześcijańskich zasad wiary i norm etycznych według nauki Jezusa Chrystusa
(łac. crux - krzyż) wyprawa wojenna podejmowana w XI–XII w. przez chrześcijaństwo zachodnie w celu zdobycia Ziemi Świętej. Słowo może oznaczać także każdą wyprawę wojenną inicjowaną przez papiestwo przeciwko poganom lub przeciwnikom Kościoła
(łac. starszy, od senex - stary) we wczesnym średniowieczu (VII–X w.) człowiek możny przyjmujący prawny obowiązek militarnej i materialnej opieki nad kontrahentem (wasal) i w zamian odbierający od niego przysięgę wierności
zasada przekazywania, dziedziczenia władzy monarszej następcy w przypadku śmierci, abdykacji lub innych okolicznościach.
(fr. suzerain) w ustroju feudalnym senior stojący na szczycie drabiny feudalnej i nie będący niczyim wasalem
(łac. vassus) w ustroju feudalnym osoba wolna - dostojnik świecki, duchowny lub rycerz) oddająca się pod opiekę seniorowi i otrzymująca od niego w zamian za służbę i wierność ziemię lub jakieś inne dobra
Słowa kluczowe
Pomorze, Polska pierwszych Piastów, chrystianizacja, Mieszko I, Krzyżacy
Bibliografia
S. Szczur, Historia Polski. Średniowiecze, Kraków 2002.
Monarchia Piastów 1038–1399, red. M. Derwich, Warszawa–Wrocław 2003.
Wybór źródeł do historii Polski średniowiecznej (do połowy XV wieku), tom I: Społeczeństwo i państwo polskie do połowy XIII wieku, oprac. G. Labuda, B. Miśkiewicz, Poznań 1966.
Kronika biskupa merseburskiego Thietmara, wiele wydań.
Pomorze Zachodnie w żywotach Ottona, tłum. i oprac. J. Wikarjak, Warszawa 1979.