Sposób uprawiania filozofii

Filozofia współczesna wyróżnia się na tle epok minionych tym, że do tradycyjnego repertuaru form wypowiedzi filozoficznej, takich jak dialog, traktat, esej, dołącza cały szereg innych form. Filozofowie chętnie sięgają do literackich, a więc bardziej subiektywnych środków wyrazu, takich jak: powieść, dramat, aforyzm czy przypowieść. Spotykają się też na konferencjach filozoficznych, gdzie prezentują odczyty i dyskutują. Podczas gdy w nowożytności filozofia z salonu powoli przenosi się na uniwersytet i tam zadomawia, to współcześnie można odnotować inny proces. Filozof to już nie wyłącznie profesor akademicki – spotkać go możemy zarówno w sali wykładowej, jak i w pubie czy kawiarni, rozmowa przy kuflu z piwem czy kawie może być równie filozoficzna jak debata akademicka. Jest tak dlatego, że filozofię znowu można uprawiać wszędzie i z każdym, i na różne sposoby. Następnie filozofia współczesna coraz częściej, podejmując określone problemy, świadomie wchodzi w sojusz z innymi, wyraźnie wydzielonymi dyscyplinami wiedzy. Filozofowie, jak na przykład Richard Rorty, zatrudniani są na wydziałach filologicznych i literackich. Ciekawym przykładem są też badania nad sztuczną inteligencją – współpracują ze sobą na tym polu informatycy, psychologowie, lingwiści i filozofowie. 
Innym interesującym zjawiskiem jest popularne obecnie w wielu krajach (zwłaszcza w Niemczech i USA) poradnictwo filozoficzne. Zawodowi filozofowie, trochę na wzór współczesnych praktyk terapeutycznych, trochę inspirując się zainicjowanym przez Sokratesa rozumieniem misji filozofii, zakładają gabinety filozoficzne, zapraszając na spotkania wszystkich, którzy odczuwają potrzebę dyskusji filozoficznej czy zmierzenia się, pod okiem filozofa, z problemami egzystencjalnymi.

RKBiDOM52nZn51

Obraz przedstawia portret młodego mężczyzny. Ukazane są jego głowa i ramiona. Włosy mężczyzny są półdługie. Są zaczesane ku górze, falujące. Twarz mężczyzny jest pociągła. Mężczyzna ma duże, wyraziste oczy i wydatny nos. Mężczyzna ubrany jest w surdut i koszulę ze stójką.

Søren Kierkegaard (1813–1855) – duński filozof, teolog, literat, uważany często za pierwszego współczesnego filozofa egzystencjalistycznego. Urodził się i większość życia spędził w Kopenhadze. Na jego życiu piętnem odcisnęła się przede wszystkim mroczna mitologia rodzinna, a także trzy wydarzenia: zerwanie zaręczyn z Reginą Olsen, atak pisma satyrycznego „Korsarz” oraz otwarty konflikt z duńskim Kościołem protestanckim. Mroczna mitologia rodzinna związana była z wydarzeniem, które miało miejsce w dzieciństwie ojca Kierkegaarda. Pochodził on z biednej pasterskiej rodziny, której doskwierał głód. Kiedyś, gdy miał dziesięć lat, podczas wypasania owiec, zziębnięty i głodny, głośno przeklął Boga za ciężki los. Gdy w późniejszych latach jego rodzinę dotknęły nieszczęścia, uznał, że jest to kara Boża za ten grzech. 
Na atmosferę domu rodzinnego Sørena wpłynęło niewątpliwie przekonanie ojca o popełnieniu drugiego grzechu ciężkiego. 
Søren był najmłodszym z siedmiorga rodzeństwa z drugiego małżeństwa ojca. Jego matka przed ślubem była gospodynią starego Kierkegaarda. Wyszła za niego w rok po śmierci pierwszej żony, a pierwsze dziecko powiła cztery miesiące po ślubie. Czworo dzieci zmarło, nie dożywszy trzydziestu trzech lat, a więc wieku Chrystusowego. Ojciec uważał, że ten sam los spotka całe jego potomstwo. Stary Kierkegaard był członkiem bardzo pietystycznegopietyzmpietystycznego odłamu braci morawskich1braci morawskich i wychowywał dzieci w duchu ascetycznej, surowej religijności. Kiedy Søren miał dziesięć lat, ojciec zabrał go na cmentarz, gdzie kazał mu przysiąc, że nie porzuci wiary do końca swego życia.  
Te wydarzenia wywarły olbrzymi wpływ na całą twórczość Kierkegaarda.

RjhtaOtW5vMV41

Obraz przedstawia portret młodej kobiety. Ukazana jest jej głowa i tułów. Kobieta zwrócona jest do widza lewym półprofilem. Jest ciemnowłosa. Wokół jej twarzy znajdują się liczne loki. Opadają jej one na policzki. Kobieta ma owalną twarz. Jej oczy są ciemne, wyraziste. Usta złożone są w lekkim półuśmiechu. Policzki są lekko zaróżowione. Kobieta ubrana jest w elegancką suknię z gorsetem. Jej suknia ma duży dekolt, przez który uwidocznione są odsłonięta szyja i obojczyki. Na ramionach kobiety znajduje się szal.

Idąc za wskazaniami ojca, w roku 1830 Søren rozpoczął studia teologiczne. Po śmierci rodzeństwa (1833–1834) przeżył poważny kryzys, porzucił studia i rozpoczął hulaszczy tryb życia. Około roku 1836 podporządkował swoje życie surowym zasadom moralnym, co poskutkowało przełomem etycznym w jego filozofii. Kres temu położyła dopiero niespodziewana śmierć ojca w 1838 r. Kierkegaard zinterpretował ten fakt jako dowód miłości ojca do siebie: On odszedł nie ode mnie, ale dla mnie, żeby – jeśli to możliwe – jeszcze coś ze mnie wyrosło. Søren wrócił na studia teologiczne, które ukończył w roku 1840. W tym czasie poznał osiemnastoletnią Reginę Olsen. Zakochali się w sobie, a następnie zaręczyli. Kierkegaard po roku zerwał zaręczyny, mając w pamięci ciążącą na nim klątwę. 
To zdarzenie, a także skomplikowany stosunek do ojca stały się motywami powracającymi w jego twórczości. O zerwaniu z Reginą pisał w Dzienniku:

R3MWF3FKIedIH1

Rysunek przedstawia karykaturę mężczyzny. Jest on ukazany prawym profilem. Mężczyzna stoi, trzymając pod pachą parasol. Mężczyzna jest bardzo chudy. Jego nogi są cienkie. Na głowie mężczyzny znajduje się nieproporcjonalnie duży cylinder. Spod niego wyłania się zarys profilu. W oczy rzuca się przede wszystkim wydatny nos. Mężczyzna stoi odchylony do tyłu.

Aby uzupełnić swoje wykształcenie filozoficzne, Kierkegaard wyjechał na studia do Berlina, gdzie zgłębiał m.in. myśl Hegla i słuchał wykładów Schellinga. Szybko rozczarował się jednak filozofią akademicką i po niespełna roku powrócił do Kopenhagi. Zaczął wieść żywot niezależnego literata, utrzymując się z pieniędzy odziedziczonych po ojcu. Zamęt duchowy, w jakim się znalazł po zerwaniu z Reginą, i być może obawa przed bliską śmiercią uczyniły go bardzo płodnym – w ciągu dwóch lat wydał czternaście książek. Ich ekscentryczna tematyka przydała mu opinii dziwaka i sprawiła, że stał się bohaterem m.in. cyklu karykatur w piśmie satyrycznym „Korsarz” (krążyła nawet pogłoska, że sam sfinansował ich publikację). OstracyzmostracyzmOstracyzm nie był jednak źródłem cierpień Kierkegaarda, wręcz przeciwnie – filozof celowo prowokował odrzucenie przez duńską społeczność i chciał, na wzór Chrystusa, być męczennikiem prawdziwej wiary.

Późne lata życia Kierkegaarda to okres otwartej walki z duńskim Kościołem protestanckim, któremu zarzucał m.in., że jest na państwowym żołdzie, że nie realizuje interesów chrześcijaństwa, lecz współczesnego państwa. W imię powrotu do zasad pierwotnego chrześcijaństwa filozof publikował antykościelne artykuły i ulotki, które spotkały się z olbrzymim zainteresowaniem, ale i oburzeniem społeczeństwa duńskiego.

W październiku 1855 r. Kierkegaard dostał na ulicy ataku paraliżu i został przewieziony do szpitala. Nie odzyskał już zdrowia. Zmarł miesiąc później. 
Ostatni burzliwy akord w jego życiu miał miejsce podczas pogrzebu, który – wbrew życzeniom filozofa – miał charakter kościelny. Kuzyn Sørena, Henryk Lund, krzyczał: Trzymajcie złodziei. Chciał w ten sposób wyrazić oburzenie, że Kościół próbuje zawłaszczyć dorobek Kierkegaarda.

Do najważniejszych dzieł duńskiego filozofa zaliczamy: Albo‑albo (1843), Bojaźń i drżenie (1843), Powtórzenie (1843), Okruchy filozoficzne (1844), Pojęcie lęku (1844), Stadia na drodze życia (1845), Choroba na śmierć (1849).

Problemy i wyzwania

Kierkegaard zdecydowanie wystąpił przeciwko spekulatywnejspekulatywnyspekulatywnej filozofii swej epoki, twierdząc, że idealizmidealizmidealizm i racjonalizmracjonalizmracjonalizm nie są w stanie wyjaśnić unikalnego ludzkiego doświadczenia. Stąd też filozof poszukiwał takiej formy refleksji, która ocali to, co indywidualne, i pozwoli ująć jednostkową egzystencję. Głównym obiektem jego ataków stał się Hegel, który ujmował człowieka przez pryzmat praw rządzących historią, unieważniając przez to to, co jednostkowe. Był więc ucieleśnieniem idealistycznego oderwania od egzystencji, co właśnie zwalczał duński filozof.

Rfozw7exLOrN91

Zdjęcie przestawia stronę tytułową książki Kierkegaarda Albo — albo. Jest ona w języku niemieckim. Rok wydania to 1843.

Na miejsce idealizmu Kierkegaard szukał takiej refleksji, która ocalałaby w duchowości to, co indywidualne, która pozwalałaby mówić o rozpaczy pojedynczego człowieka.

Podobnie Kierkegaard krytykował racjonalizm jako próbę ujęcia złożoności i unikalności tego, co indywidualne, w siatkę racjonalnych, ograniczonych i ogólnych kategorii pojęciowych – przez oka tej sieci wymyka się prawda o egzystencji człowieka.

Drugim ważnym wyzwaniem był dla Kierkegaarda kryzys teologii. W obliczu wywodzącej się od Kanta racjonalistycznej krytyki tradycyjnej teologii wszelka dyskusja o Bogu i wierze sprowadza się do coraz bardziej abstrakcyjnych spekulacji. Filozof odrzucił więc język tradycyjnej teologii i filozofii, a poszukiwał języka, który wyraziłby prawdziwe doświadczenie wiary.

Także kryzys wiary był przedmiotem dociekań Kierkegaarda. Współczesne zinstytucjonalizowane chrześcijaństwo w coraz większym stopniu stawało się, jego zdaniem, płaskim moralizatorstwem, z którego znika prawdziwa głębia wiary, a religia nabiera charakteru użytkowego. Filozof z Kopenhagi poszukiwał odnowy prawdziwie chrześcijańskiego życia, chciał tchnąć w chrześcijaństwo nowego ducha.

R1Z35nUMrwFMZ1

Rysunek przedstawia dziewiętnastowieczne zabudowania fabryczne. Obok kilku dużych budynków znajdują się dwa kominy. Jeden jest bardzo wysoki, drugi niewielki. Z obu wydobywa się dym. Na drugim planie, za fabryką, znajdują się wzgórza.

W końcu ostatnim ważnym wyzwaniem czy punktem odniesienia były dla Kierkegaarda narodziny nowoczesnego społeczeństwa technicznego. Nowożytny empiryzmempiryzmempiryzm i realizm wypromowały naukowy obiektywizm jako nowy rodzaj wiary. Towarzyszyły temu kolejne rewolucje i masowe ruchy robotnicze. Myśl Kierkegaarda od początku i jakże proroczo, bo jeszcze w pierwszej połowie XIX w., była świadomym buntem przeciw językowi nauki i ruchom masowym. Filozof stanął w obronie tego, co nieracjonalne i skrajnie indywidualne. Kierkegaard często podkreślał nienaukowy charakter swojej filozofii. Pisząc o pojęciu lęku, jednocześnie wykazywał, jak bardzo naukowy rozum jest bezradny wobec tego zagadnienia.

Słownik