O Autorach

R11LPk0yp5s4z1

Fotografia przedstawia mężczyznę trzymającego starą kamerę i filmującego nią. Jest ubrany w płaszcz, skórzane rękawiczki oraz czapkę z daszkiem. W tle widać przyglądające się osoby

Andrzej Wajda (1926–2016) – reżyser filmowy i teatralny, współtwórca polskiej szkoły filmowejpolska szkoła filmowapolskiej szkoły filmowej; autor filmów historycznych obrazujących losy żołnierzy Armii Krajowej (Kanał, Popiół i diament, Katyń), opozycji antykomunistycznej i Solidarności (Człowiek z marmuru, Człowiek z żelaza, Wałęsa. Człowiek z nadziei), a także ekranizacji klasyki literatury polskiej (m.in. Popioły, Wesele, Ziemia obiecana, Panny z Wilka, Pan Tadeusz). Laureat licznych międzynarodowych nagród filmowych, m.in. Złotej Palmy za Człowieka z żelaza (1981), Oscara (2000) i Honorowego Złotego Niedźwiedzia za całokształt twórczości (2006).

RDBGL89fG8IWt1

Fotografia przedstawia mężczyznę zapalającego fajkę. Ma ciemne okulary i jest ubrany w marynarkę i sweter.

Jerzy Stefan Stawiński (1921–2010) – polski prozaik, scenarzysta filmowy i radiowy, reżyser. Przez cały okres II wojny światowej walczył w podziemiu antyhitlerowskim: najpierw jako członek organizacji harcerskiej, następnie jako żołnierz Armii Krajowej. W czasie powstania warszawskiego pełnił funkcję dowódcy Kompanii Łączności przy pułku „Baszta”. W ostatnich dniach powstania ewakuował się z Mokotowa do Śródmieścia kanałami. Swoje doświadczenia wojenne opisywał w autobiograficznych opowiadaniach (m.in. Kanał z 1955 roku), a także nawiązywał do nich w scenariuszach filmowych, m.in. do Kanału Andrzeja Wajdy i Eroiki Andrzeja Munka.

Film, którego miało nie być

RYxSn1WfsetMw1

Fotografia przedstawiająca dwóch mężczyzn, pierwszy ma czapkę z daszkiem i spogląda w aparat, drugi ma stojące włosy i patrzy w dal.

Temat powstania warszawskiego pojawił się w polskim kinie niemal od razu po zakończeniu wojny. W pierwszym powojennym filmie Zakazane piosenki Leonarda Buczkowskiego z 1947 roku widać historyczne ujęcia bombardowania Warszawy, a główni bohaterowie walczą w powstaniu. Motyw ten wykorzystano także w Mieście nieujarzmionym Jerzego Zarzyckiego z 1950 roku – dziele, którego oryginalny scenariusz autorstwa Czesława Miłosza i Jerzego Andrzejewskiego został wskutek nacisku władz i cenzury zmieniony w propagandową pochwałę Armii LudowejArmia LudowaArmii Ludowej.

RwobPusDmbLoN1

Fotografia przedstawia starszego mężczyznę, siedzącego na krześle, spoglądającego w prawo z lekkim uśmiechem. Jest ubrany w jasny sweter i ciemną marynarkę.

Na pomysł filmu o powstaniu – w oparciu o autobiograficzne opowiadanie Jerzego Stefana Stawińskiego Kanał z 1955 roku – wpadł Tadeusz Konwicki. Realizacji scenariusza podjął się Andrzej Wajda we współpracy ze Stawińskim. W połowie lat 50. powstanie warszawskie było jednak tematem tabutabutabu. Rządzona przez komunistów Polska pozostawała pod kontrolą Związku Sowieckiego, a ten przecież bezpośrednio przyczynił się do tragedii powstania. Wpłynęły na to błędne decyzje dowódców Armii Czerwonej oraz brak woli pomocy powstańcom ze strony Józefa Stalina, który pragnął wprawdzie zdobycia Warszawy i pokonania hitlerowców, ale chciał także unicestwienia Armii Krajowej.

Pomysłowi Konwickiego, Stawińskiego i Wajdy sprzyjała jednak historia. W marcu 1953 zmarł Józef Stalin, a trzy lata później – I sekretarz Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii RobotniczejPolskia Zjednoczona Partia RobotniczaPolskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej Bolesław Bierut. Produkcja Kanału była efektem tzw. odwilży październikowej – złagodzenia polityki władz i cenzury.

Grecka tragedia

Fabułę Kanału – historię nieudanej próby przebicia się 43 niedobitków kompanii pod dowództwem porucznika Zadry (poznajemy tylko pseudonim żołnierski bohatera, granego przez Wieńczysława Glińskiego) kanałami z Mokotowa do Śródmieścia 26/27 września, tuż przed kapitulacją powstania warszawskiego – autorzy rozpisali na kształt greckiej tragedii. Nie została wprawdzie zachowana zasada trzech jedności (akcja trwa około dwóch dób, toczy się w ruinach Warszawy i w kanałach, a główny wątek tragedii kompanii został rozpisany na wątki poboczne, historie poszczególnych żołnierzy), ale całym światem przedstawionym rządzi tragizm. Narrator zza kadru, niczym przewodnik chóru w tragedii greckiej, zapowiada przed rozpoczęciem akcji: Oto bohaterowie tragedii. Patrzcie na nich uważnie, to są ostatnie godziny ich życia. Tragizmem naznaczony jest wybór porucznika Zadry: zostać na Mokotowie i dać się zabić hitlerowcom od razu czy wykonać rozkaz i próbować przeprowadzić kompanię do Śródmieścia, by zginąć nieco później. Konieczność przejścia kanałami naznaczona jest zaś piętnem ironii tragicznej – jak gorzko kwituje dowódca, „to po to tyle krwawiło się, żeby teraz jak szczury, do kanału”.

W labiryncie kanałów

Dowództwo Armii Krajowej w obliczu przedłużania się walk postanowiło wykorzystać kanały jako drogę przenoszenia informacji, broni, a u schyłku powstania – ewakuacji żołnierzy i cywilów. Główne trasy kanałowe, łączące dzielnice stolicy, liczyły od ok. 1 km do 5 km. Przemieszczanie się kanałami było skrajnie trudne i niebezpieczne z kilku powodów:

Inspiracje

By oddać tragedię uwięzienia powstańców, Wajda sięgnął po rozwiązania charakterystyczne dla ważnych nurtów kina europejskiego. Z ekspresjonizmuekspresjonizm w kinematografiiekspresjonizmu zaczerpnął statyczne kadry i budowanie grozy przez operowanie światłem i ciemnością. Niejednoznaczność moralna postaci, ich zdolność do szlachetnego poświęcenia z jednej, ale egoizmu i niegodziwości z drugiej strony – to z kolei element typowy dla filmu noirfilm noirfilmu noir. Rzeczywistość powstańczej Warszawy, choć oddana realistycznie, została też w Kanale nasycona symbolami zaczerpniętymi z Biblii, mitologii i literatury.

Recepcja filmu

Oczekiwania wobec dzieła Wajdy były ogromne i takie też było zainteresowanie filmem – w ciągu roku obejrzało go w kinach 4,2 miliona widzów. Kanał spotkał się jednak z ostrą krytyką ze strony środowiska powstańców warszawskich. Zarzucano Wajdzie, że szarga pamięć walczących, pokazując ich jako unurzanych w szambie szaleńców, oddających życie za przegraną sprawę. Z kolei obrońcy Kanału wskazywali, że odbrązowienieodbrązowienieodbrązowienie bohaterów pozwala zrozumieć tragizm losu powstańców. Film Wajdy ustanowił kanon deheroizującegodeheroizacjadeheroizującego przedstawiania II wojny światowej, kontynuowany m.in. przez Mirona Białoszewskiego w Pamiętniku z powstania warszawskiego (1970).

Słownik