Przeczytaj
Gleba to powierzchniowa warstwa skorupy ziemskiej, o grubości do 2 metrów. Składa się z luźnych cząstek mineralnych i organicznych, a także powietrza i wody. Jest zdolna dostarczyć roślinom lądowym składników pokarmowych, wody i tlenu w przyswajalnej dla nich postaci. Powstaje pod wpływem czynników glebotwórczych. Dokonujące się w glebie przemiany, ciągłe (dwukierunkowe) przemieszczanie się materii pomiędzy glebą i roślinami, a także w różnych kierunkach w samej glebie prowadzą do wykształcenia się genetycznych poziomów glebowych. Sfera gleb jest jedną z kilku sfer powłoki ziemskiej – pedosferą. Każda ze sfer jest ze sobą powiązana i wpływa jedna na drugą.
Gleby powstają w powierzchniowej warstwie zwietrzeliny skalnej pod wpływem działania czynników glebotwórczychczynników glebotwórczych. Wytwarzają się także na skałach luźnych (np. piaskach czy pyłach) i skałach organicznych (torfach). Do czynników abiotycznych zalicza się skałę macierzystą, rzeźbę terenu, klimat i warunki wodne - wszystkie wpływają na jej własności. Czynniki glebotwórcze oddziałują w zróżnicowany sposób na powstawanie gleb. W różnych miejscach w przestrzeni, mogą dominować rożne czynniki glebotwórcze - np. w dolinach rzek będą to warunki wodne, a na obszarach wyżynnych skała macierzysta czy formy rzeźby.
Skała macierzysta to materiał skalny, z którego tworzy się gleba. Skład chemiczny i mineralny skały macierzystej wpływa na jej podatność na wietrzenie, a tym samym na tempo rozwoju powstającej gleby. Duże znaczenie ma to, czy gleba powstaje na zwietrzelinie skały litej, czy ze skały luźnej, która może dużo łatwiej być zmieniana przez czynniki glebotwórcze. Od rodzaju skały zależy zawartość składników mineralnych gleby oraz jej odczynodczyn, uziarnienie i przepuszczalność. Odmienne typy gleb rozwiną się na granitach, wapieniach, glinach zwałowych czy piaskach polodowcowych. W warunkach naturalnych gleba ma właściwości fizyczne i chemiczne zbliżone do skały, z której powstała.
Rzeźba terenu oraz położenie form w stosunku do poziomu morza wpływają na przebieg procesów glebotwórczych. Co więcej, wpływ każdego z pozostałych czynników glebotwórczych może być modyfikowany przez formy rzeźby. Od stopnia nachylenia terenu zależy m.in. intensywność grawitacyjnych ruchów masowych, w tym procesów erozji. Tak więc nachylenie stoku wpływa m.in. na grubość warstwy zwietrzeliny, z której wykształca się gleba, a tym samym wpływa na głębokość, do której mogą zachodzić procesy glebotwórcze. Grubość zwietrzeliny jest mniejsza na stokach stromych, większa u podnóży stoków, a na bardzo stromych stokach, gdzie procesy erozji zachodzą intensywnie, może nie występować wcale. Natomiast u podnóża stoku następuje jej akumulacja. Od ekspozycji stoków zależą np. nasłonecznienie i intensywność opadów. Oznacza to, że rzeźba terenu oddziałuje również na warunki wodne i termiczne gleby, a więc przyczynia się do powstania mikroklimatu, który niejednokrotnie ma większy wpływ na procesy glebotwórcze niż klimat charakterystyczny dla regionu. Z kolei wysokość nad poziomem morza form rzeźby modyfikuje warunki klimatyczne i odpowiada za piętrowość gleb w górach.
Elementy klimatu, w tym głównie usłonecznienie, opady (ich wysokość, rodzaj częstość występowania), temperatura powietrza i związana z nią wysokość parowania określają warunki wodne i cieplne gleby. Tym samym wpływają na intensywność procesów i reakcji chemicznych zachodzących w glebie, charakter wietrzenia i powstawania związków mineralnych i organicznych, rozkład substancji organicznej i jej przemianę w próchnicę, a przez to na dominujące procesy glebotwórcze. Oddziałują one także pośrednio i bezpośrednio na rodzaj i intensywność procesów wietrzenia skał, rozwój świata roślinnego i zwierzęcego, a także typ gospodarki prowadzonej przez człowieka. W zależności od stosunku parowania do opadów różny jest sposób przemieszczania się składników w glebie. W klimacie ciepłym i wilgotnym intensywniej przebiega wietrzenie chemiczne i wypłukiwanie składników gleby. W klimacie suchym, w którym dominuje parowanie, roztwory przemieszczają się z dolnych poziomów gleby ku górze, czego efektem może być zasolenie gleby. Natomiast w klimacie zimnym powstają gleby poligonalne, powstające wskutek okresowo zamarzającego i odmarzającego gruntu. Wpływ klimatu przejawia się także np. niszczeniem pokrywy glebowej przez intensywne deszcze lub jej wywiewaniem przez wiatr (erozja wodna i wietrzna - eoliczna) oraz warunkuje wzrost roślin. Ma także wpływ na wietrzenie chemiczne i fizyczne skał. O wpływie klimatu na właściwości gleb może świadczyć fakt podobieństwa globalnego układu stref klimatycznych i glebowych.
Warunki wodne kształtują przebieg większości procesów glebotwórczych. Dzięki obecności wody następuje rozpuszczanie wielu związków mineralnych w glebie i ich transport w profilu glebowym. Przesiąkanie wody przez glebę przyczynia się do wymywania składników mineralnych w głąb profilu, zaś trwałe uwilgotnienie prowadzi do ograniczenia przewietrzania gleby i występowania procesów bagiennych. Zdolność magazynowania lub szybkiego pozbywania się nadmiaru wody wyznacza przydatność gleby do uprawy konkretnych gatunków roślin. Woda ma więc wpływ na charakter procesów glebotwórczych i kształtuje profil gleby.
Do powstania gleby potrzeba czasa, który należy do jednych z najważniejszych czynników glebotwórczych (nie należy on do czynników abiotycznych). Rola czasu w powstaniu i rozwoju gleb jest szczególna, nie jest on bowiem czynnikiem bezpośrednio oddziałującym na proces glebotwórczy (jak skały czy rzeźba), ale umożliwia rozwój gleby pod wpływem ciągłego oddziaływania pozostałych czynników glebotwórczych. Decyduje on o zmianie właściwości gleb, inne cechy mają bowiem gleby początkowego stadium rozwoju, a inne gleby dojrzałe, o w pełni rozwiniętych profilach. Gleba jest bowiem tworem dynamicznym – podlega ciągłym zmianom w czasie i przestrzeni pod wpływem wyżej omówionych czynników glebotwórczych. Tempo, w jakim przebiegają poszczególne procesy, jest bardzo zróżnicowane. Niektóre procesy zachodzące w glebie, np. reakcje chemiczne, trwają krótko, inne, np. zmiana temperatury gleby czy jej wilgotności kilka godzin lub dni. Natomiast te najważniejsze dla kształtowania profilu glebowego, np. powstawanie drobnej zwietrzeliny czy formowanie poziomów genetycznych mogą trwać setki a nawet tysiące lat. Szacuje się, że na wytworzenie 1 cm gleby potrzeba od 200 do 500 lat.
Czynniki abiotyczne są wspomagane czynnikami biotycznymi, związanymi ze światem roślin i zwierząt (biosfera). Organizmy te stają się bowiem źródłem próchnicy glebowej, dzięki któremu gleba może pełnić swoje funkcje. Istotnym czynnikiem glebotwórczym, kształtującym cechy gleb na terenach rolniczych, zurbanizowanych i przemysłowych jest także działalność człowieka.
Całość tekstu opracowana na podstawie:
J. Lazar, Gleboznawstwo z podstawami geologii, PWN Warszawa 1977
L. Baraniecki, W. Skrzypczak, Geografia fizyczna (ogólna i Polski), EFEKT, Warszawa 2003
Podręcznik: J. Wójcik, Geografia 1 Ziemia, Wyd. Książnica – Atlas, PPWK, Warszawa 2004
Podręcznik: Oblicza geografii 1, Nowa Era, Warszawa 2012
Słownik
elementy środowiska geograficznego, które wpływają na powstawanie i kształtowanie się gleby; najważniejszym czynnikiem glebotwórczym jest klimat, który warunkuje wietrzenie skał i rozwój organizmów żywych; następnymi są skała macierzysta (skład mineralny podłoża), rzeźba terenu, warunki wodne, roślinność, zasiedlające glebę zwierzęta, czas, a nawet działalność człowieka; wpływ człowieka polega m.in. na osuszaniu lub nawadnianiu gleb, ich mechanicznej obróbce, nawożeniu i uprawie roślin
stopień kwasowości lub zasadowości gleby określany wartością pH. W glebach kwaśnych jest niższy od 6,6, a w glebach zasadowych wyższy od 7,2. Gleby o odczynie obojętnym (6,6 – 7,2) należą do najżyźniejszych