Przełom XVIII i XIX w. dał początek bardzo ważnej dyskusji w środowisku badaczy kultury. Dotyczyła ona początków człowieka oraz kultury. Refleksje i badania podjęte nad tymi zagadnieniami doprowadziły do powstania dyscypliny naukowej, jaką jest antropologiaantropologiaantropologia.

W antropologii występują dwa nurty. Zwolennicy poligenezypoligenezapoligenezy uważali, że każda ludzka rasa miała wiele początków (w tym sensie rasy ludzkie podobne są do gatunków), natomiast zwolennicy monogenezymonogenezamonogenezy kładli nacisk na wspólne pochodzenie wszystkich ludzi – jeden początek powstania człowieka i kultury. W tym ujęciu rodzaj ludzki, bez względu na szerokość geograficzną, był pod względem biologicznym i psychologicznym taki sam.

RRa6SfodNdK5o1

Ilustracja przedstawia stronę tytułową książki w języku angielskim. Tytuł brzmi: The Origin of Species. Miejsce i rok wydania: Londyn 1859.

Teorie ewolucji rozwinęły się na gruncie nauk przyrodniczych. Karol Darwin (1809–1882) w książce O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt (1859 r.) opisał mechanizm ewolucji jako efekt doboru naturalnego (osobniki zdolne do rozrodu – najsilniejsze, które przekażą geny, będą uprzywilejowane, ponieważ dzięki temu przetrwają). Darwin wysnuł również hipotezę, że wszystkie organizmy pochodzą od jednego przodka, co stało w sprzeczności choćby z religijną wizją stworzenia świata. Poglądy Darwina miały również wielki wpływ na rozwój biologii i pokrewnych jej nauk oraz na koncepcje społeczne, ekonomiczne i kulturowe.

Ewolucjonizm unilinearny

Ewolucjonizm u swych początków zakładał, że istnieje jeden dominujący kierunek ewolucji, przez który przechodzą wszystkie społeczeństwa, jednak rozwijają się one w różnym tempie. Istnienie społeczeństw na różnych etapach rozwoju dowodziło zatem, że te „na niższym poziomie” rozwijały się wolniej od tych znajdujących się na „poziomie wyższym”. Zmiana jednakże była traktowana jako wszechobecna i powszechna. Była ona również postrzegana jako postęp, gdyż jedynie nieliczne, losowe przypadki (np. kataklizmy) powodowały regres społeczeństw. Podążanie tropem postępu społeczeństw wyłoniło więc trzy podstawowe stadia ewolucji: dzikość, barbarzyństwo i cywilizację. Na podstawie tych etapów rozwoju rozpatrywano znaczenie instytucji rodziny, pokrewieństwapokrewieństwapokrewieństwa, religiireligiireligii itp.

Na szczególną uwagę zasługują tu prace brytyjskiego antropologa Edwarda B. Tylora (1832–1917) prowadzącego badania w Ameryce Północnej. Jego koncepcja „przeżytków kulturowych” wyjaśniała ewolucję kultury na podstawie jej przeżytków, czyli elementów z minionych epok, które straciły swoje pierwotne znaczenie, ale nadal funkcjonowały. Przykładem były dawne elementy stroju, które obecnie pełniły tylko funkcje ozdobne (np. guziki z tyłu marynarki). To samo dotyczyło dawnych religii, których rytuały przetrwały w zmienionej formie (bez powiązania z sensem pierwotnym). Dowodziło to ewolucji idei religijnych. W ujęciu Tylora rozwijały się one od najbardziej pierwotnej formy – animizmu (łac. animus – duch, anima – dusza), który przypisywał istnienie duszy zarówno człowiekowi, jak i zjawiskom przyrody. Według Tylora animizm ewoluował w fetyszyzm (sprawowanie kontroli nad bóstwami za pomocą przedmiotów materialnych – fetyszy, którym przypisywano moce nadprzyrodzone) oraz totemizm (kult przyrody, wyjaśniający pochodzenie ludzi od zwierząt czy roślin, od wspólnego przodka – totemu).

Tylor zaproponował również pierwszą naukową definicję kultury:

Schemat rozwoju kultury według Tylora opierał się na trzech filarach. Pierwszym był stan dzikości, który trwał do pojawienia się rolnictwa. Drugim był stan barbarzyństwa – od pojawienia się rolnictwa do ukształtowania się zbiorowości terytorialnych prowadzących osiadły tryb życia, a trzeci to stan cywilizacjistan cywilizacjistan cywilizacji, który rozpoczął się wraz z pojawieniem się pisma.

RHhaijMNldWls1

Zdjęcie przedstawia trzech starszych mężczyzn, którzy stoją obok siebie pod ścianą budynku. Mężczyzna po lewej ubrany jest w smoking, na który ma założoną długą pelerynę. Ma na głowie kapelusz. Posiada brodę z wąsami. Drugi mężczyzna ubrany jest w smoking i płaszcz, jest łysy, ma wąsy. Mężczyzna po prawej jest ubrany w długi strój przewiązany szerokim pasem. Na głowie ma płaską czapkę. Posiada gęstą, siwą brodą z wąsami.

Szkocki antropolog i filolog klasyczny James G. Frazer (1854–1941) wniósł wielki wkład w teorię kultury i antropologię dziełem pt. Złota gałąź (1890 r.). Książka ta to studium nad mitem, historią i religią. Frazer starał się ukazać mechanizmy, które rządziły człowiekiem, jego obyczajami, kulturą i porządkiem społecznym. Według niego schemat rozwoju cywilizacji dzielił się na trzy etapy: magię, religię, naukę. Magia w społeczeństwach pierwotnych służyła do wyjaśniania związków przyczynowo‑skutkowych (pełniła więc funkcję nauki stosowanej). Następnie funkcję tę przejęła religia, która tłumaczyła zależności świata przez bóstwa, by ostatecznie ewoluować w logiczne, naukowe panowanie nad przyrodą.

Co ważne, uważano, że ewolucja kultury przebiega na całym świecie podobnie i należy ją w jednakowy sposób wyjaśniać.

Ewolucjonizm uniwersalny

Kultura istniała zatem po to, by człowiek mógł korzystać z jak największej ilości energii.

Ewolucjonizm uniwersalny skupiał się więc na ogólnych stadiach rozwoju, nie poświęcając zbyt wiele miejsca szczegółom.

Ewolucjonizm multilinearny (wieloliniowy)

R2cpbl8ZR0pfS1

Zdjęcie przedstawia dwóch mężczyzn, którzy siedzą na podeście przed drewnianym budynkiem. Mężczyzna po lewej jest starszy, ubrany jest w zapiętą na jeden guzik kurtkę oraz spodnie, ma wąsy oraz kapelusz na głowie. Mężczyzna po prawej jest młodszy, ma krótkie włosy, ubrany jest w jasną koszulę oraz kamizelkę i spodnie. W tle znajduje się łąka i niskie zarośla.

Julian H. Steward (1902–1972), amerykański antropolog kultury, dostrzegał fakt nierównomierności postępu społeczeństw w różnych regionach świata. Było to spowodowane zarówno przez historycznie uwarunkowany rozwój techniki, jak i przez czynniki środowiska naturalnego (ekologia kulturowa badająca związek człowieka i kultury ze środowiskiem naturalnym ma ścisły związek z unilinearną koncepcją ewolucji). Steward uważał więc, że ewolucja jest multilinearna. Według niego kultura to efekt adaptacji w środowisku przyrodniczym oraz mechanizm, za pomocą którego człowiek rozwiązuje problemy własnej egzystencji.

Ewolucjonizm wieloliniowy zakładał zatem, że ewolucja ludzkości jest sumą kultur rozwijających się paralelnie (zachodzących jednocześnie w danej całości). Należy zatem zajmować się pojedynczymi kulturami. Ewolucjonizm multilinearny zachował związki z darwinowską koncepcją ewolucji, koncentrując się na aspektach rozwoju historycznego, które miały związek z czynnikami ekologicznymi.

Ważnym kierunkiem rozwoju w naukach społecznych, który doszedł do głosu pod koniec lat 70. XX w., była socjobiologiasocjobiologiasocjobiologia. Książka Edwarda O. Wilsona Socjobiologia z 1975 r. ukazywała kulturę i społeczeństwo przez pryzmat determinizmu genów, co wywołało falę dyskusji i krytyki.

Podsumowanie

Idea ewolucji przyjmowała założenie, że rozwój gatunku ludzkiego nastąpił na drodze stopniowych zmian. Tym zmianom towarzyszyła oczywiście pewna prawidłowość, która wskazywała na to, że świat człowieka podlega tym samym prawom, co świat przyrody. Zmiana była widziana jako globalna (społeczeństwo traktowane jako jeden organizm - zmiana w jednej dziedzinie pociąga za sobą zmianę w innych dziedzinach), powszechna i wszechobecna oraz immanentna w swojej naturze. Zmiana była również traktowana jako postęp (rzadko regres), a ten z kolei był nierównomierny (tempo rozwoju poszczególnych społeczeństw nie jest równomierne), ale ciągły i stopniowy (ewolucja nie jest rewolucją). Ponadto ewolucjoniści kładli nacisk na aspekt jedności natury ludzkiej (np. zasady funkcjonowania umysłu są niezmienne dla całego rodzaju ludzkiego). W swojej pracy skupiali się na wskazywaniu genezy zjawisk zazwyczaj za pomocą metody porównawczej.

Słownik