Przełom XVIII i XIX w. dał początek bardzo ważnej dyskusji w środowisku badaczy kultury. Dotyczyła ona początków człowieka oraz kultury. Refleksje i badania podjęte nad tymi zagadnieniami doprowadziły do powstania dyscypliny naukowej, jaką jest antropologiaantropologiaantropologia.

W antropologii występują dwa nurty. Zwolennicy poligenezypoligenezapoligenezy uważali, że każda ludzka rasa miała wiele początków (w tym sensie rasy ludzkie podobne są do gatunków), natomiast zwolennicy monogenezymonogenezamonogenezy kładli nacisk na wspólne pochodzenie wszystkich ludzi – jeden początek powstania człowieka i kultury. W tym ujęciu rodzaj ludzki, bez względu na szerokość geograficzną, był pod względem biologicznym i psychologicznym taki sam.

RRa6SfodNdK5o1
Strona tytułowa pierwszego wydania dzieła Darwina O powstawaniu gatunków, 1859 r.
Źródło: John Murray, Publisher, domena publiczna.

Teorie ewolucji rozwinęły się na gruncie nauk przyrodniczych. Karol Darwin (1809–1882) w książce O powstawaniu gatunków drogą doboru naturalnego, czyli o utrzymywaniu się doskonalszych ras w walce o byt (1859 r.) opisał mechanizm ewolucji jako efekt doboru naturalnego (osobniki zdolne do rozrodu – najsilniejsze, które przekażą geny, będą uprzywilejowane, ponieważ dzięki temu przetrwają). Darwin wysnuł również hipotezę, że wszystkie organizmy pochodzą od jednego przodka, co stało w sprzeczności choćby z religijną wizją stworzenia świata. Poglądy Darwina miały również wielki wpływ na rozwój biologii i pokrewnych jej nauk oraz na koncepcje społeczne, ekonomiczne i kulturowe.

Zofia Staszczak Słownik etnologiczny

Ewolucja w sensie kulturowym miała wyjaśnić, jakie prawa rządzą rzeczywistością kulturowo‑społeczną, jaki jest przebieg i kierunek owej ewolucji kulturowej, jakie są następstwa zmian, jaki charakter ma proces zmian (progres czy regres) oraz jakie należy przyjąć kryteria pomiaru ewolucji.

cytat1 Źródło: Zofia Staszczak, Słownik etnologiczny, Warszawa–Poznań 1987, s. 116.

Ewolucjonizm unilinearny

Ewolucjonizm u swych początków zakładał, że istnieje jeden dominujący kierunek ewolucji, przez który przechodzą wszystkie społeczeństwa, jednak rozwijają się one w różnym tempie. Istnienie społeczeństw na różnych etapach rozwoju dowodziło zatem, że te „na niższym poziomie” rozwijały się wolniej od tych znajdujących się na „poziomie wyższym”. Zmiana jednakże była traktowana jako wszechobecna i powszechna. Była ona również postrzegana jako postęp, gdyż jedynie nieliczne, losowe przypadki (np. kataklizmy) powodowały regres społeczeństw. Podążanie tropem postępu społeczeństw wyłoniło więc trzy podstawowe stadia ewolucji: dzikośćbarbarzyństwocywilizację. Na podstawie tych etapów rozwoju rozpatrywano znaczenie instytucji rodziny, pokrewieństwapokrewieństwapokrewieństwa, religiireligiireligii itp.

pokrewieństwa
religii

Na szczególną uwagę zasługują tu prace brytyjskiego antropologa Edwarda B. Tylora (1832–1917) prowadzącego badania w Ameryce Północnej. Jego koncepcja „przeżytków kulturowych” wyjaśniała ewolucję kultury na podstawie jej przeżytków, czyli elementów z minionych epok, które straciły swoje pierwotne znaczenie, ale nadal funkcjonowały. Przykładem były dawne elementy stroju, które obecnie pełniły tylko funkcje ozdobne (np. guziki z tyłu marynarki). To samo dotyczyło dawnych religii, których rytuały przetrwały w zmienionej formie (bez powiązania z sensem pierwotnym). Dowodziło to ewolucji idei religijnych. W ujęciu Tylora rozwijały się one od najbardziej pierwotnej formy – animizmu (łac. animus – duch, anima – dusza), który przypisywał istnienie duszy zarówno człowiekowi, jak i zjawiskom przyrody. Według Tylora animizm ewoluował w fetyszyzm (sprawowanie kontroli nad bóstwami za pomocą przedmiotów materialnych – fetyszy, którym przypisywano moce nadprzyrodzone) oraz totemizm (kult przyrody, wyjaśniający pochodzenie ludzi od zwierząt czy roślin, od wspólnego przodka – totemu).

Tylor zaproponował również pierwszą naukową definicję kultury:

Zofia Staszczak Słownik etnologiczny

Kultura, czyli cywilizacja w szerokim znaczeniu etnograficznym, jest złożoną całością, która obejmuje wiedzę, wierzenia, sztukę, prawo, moralność, zwyczaje i wszelkie inne zdolności i nawyki nabyte przez człowieka jako członka społeczeństwa.

cytat2 Źródło: Zofia Staszczak, Słownik etnologiczny, Warszawa–Poznań 1987, s. 190.

Schemat rozwoju kultury według Tylora opierał się na trzech filarach. Pierwszym był stan dzikości, który trwał do pojawienia się rolnictwa. Drugim był stan barbarzyństwa – od pojawienia się rolnictwa do ukształtowania się zbiorowości terytorialnych prowadzących osiadły tryb życia, a trzeci to stan cywilizacjistan cywilizacjistan cywilizacji, który rozpoczął się wraz z pojawieniem się pisma.

stan cywilizacji
RHhaijMNldWls1
Od lewej: James Frazer, Rudyard Kipling i Paul Appell, rektor Sorbony, 1921 r.
Źródło: Agence Meurisse, domena publiczna.

Szkocki antropolog i filolog klasyczny James G. Frazer (1854–1941) wniósł wielki wkład w teorię kultury i antropologię dziełem pt. Złota gałąź (1890 r.). Książka ta to studium nad mitem, historią i religią. Frazer starał się ukazać mechanizmy, które rządziły człowiekiem, jego obyczajami, kulturą i porządkiem społecznym. Według niego schemat rozwoju cywilizacji dzielił się na trzy etapy: magię, religię, naukę. Magia w społeczeństwach pierwotnych służyła do wyjaśniania związków przyczynowo‑skutkowych (pełniła więc funkcję nauki stosowanej). Następnie funkcję tę przejęła religia, która tłumaczyła zależności świata przez bóstwa, by ostatecznie ewoluować w logiczne, naukowe panowanie nad przyrodą.

Zofia Staszczak Słownik etnologiczny

Ewolucjoniści unilinearni byli więc zgodni co do założenia, że należy szukać teorii kultury łączących przeszłość z teraźniejszością. Interesowali się żyjącymi przodkami, których odnajdywali wśród współczesnych ludów „niecywilizowanych”. Uznawali ich zatem za reprezentantów wczesnych „rozdziałów” dziejów. Mogli w ten sposób odkrywać stadialne etapy ewolucji kultury.

cytat3 Źródło: Zofia Staszczak, Słownik etnologiczny, Warszawa–Poznań 1987, s. 117.

Co ważne, uważano, że ewolucja kultury przebiega na całym świecie podobnie i należy ją w jednakowy sposób wyjaśniać.

Ewolucjonizm uniwersalny

Alan Barnard Antropologia

Początki XX w. przyniosły badaczom kultury kolejne założenia teoretyczne. Amerykański antropolog Leslie White (1900–1975), który badał Indian Pueblo, dążył do sformułowania ogólnych teorii kultury. Uważał, że każda klasa zjawisk powinna być analizowana w swoich własnych kategoriach. Kultura, podlegająca odrębnemu porządkowi zjawisk, powinna być zatem analizowana według własnych odrębnych zasad. „Kulturologia” była więc nauką zajmującą się dynamicznym systemem kultury, którego elementem była technika. White uważał, że kluczową siłą ewolucji kulturowej jest energia. Począwszy od ludzkiego ciała (które wytwarza energię), poprzez inne źródła: ogień, wodę, wiatr, człowiek zaczął czynić z niej użytek w produkcji narzędzi, hodowli zwierząt, uprawie roli, co popychało do przodu ewolucję kulturową.

cytat4 Źródło: Alan Barnard, Antropologia, Warszawa 2006, s. 75.

Kultura istniała zatem po to, by człowiek mógł korzystać z jak największej ilości energii.

Alan Barnard Antropologia

Ewolucjonizm uniwersalny nie wytworzył wielkich podziałów na płaszczyźnie naukowej. Trudno wszak było polemizować z faktem, że postęp techniczny pchnął do przodu społeczeństwa, które stały się coraz bardziej złożone.

cytat5 Źródło: Alan Barnard, Antropologia, Warszawa 2006, s. 76.

Ewolucjonizm uniwersalny skupiał się więc na ogólnych stadiach rozwoju, nie poświęcając zbyt wiele miejsca szczegółom.

Ewolucjonizm multilinearny (wieloliniowy)

Alan Barnard Antropologia

Wraz z rozwojem techniki społeczeństwa stawały się coraz bardziej złożone. Rodziło to namysł nad odmiennymi „trajektoriami rozwoju społecznego i technicznego w różnych regionach świata”.

cytat5 Źródło: Alan Barnard, Antropologia, Warszawa 2006, s. 76.
R2cpbl8ZR0pfS1
Julian Steward (po prawej)
Źródło: Bureau of American Ethnography, domena publiczna.

Julian H. Steward (1902–1972), amerykański antropolog kultury, dostrzegał fakt nierównomierności postępu społeczeństw w różnych regionach świata. Było to spowodowane zarówno przez historycznie uwarunkowany rozwój techniki, jak i przez czynniki środowiska naturalnego (ekologia kulturowa badająca związek człowieka i kultury ze środowiskiem naturalnym ma ścisły związek z unilinearną koncepcją ewolucji). Steward uważał więc, że ewolucja jest multilinearna. Według niego kultura to efekt adaptacji w środowisku przyrodniczym oraz mechanizm, za pomocą którego człowiek rozwiązuje problemy własnej egzystencji.

Ewolucjonizm wieloliniowy zakładał zatem, że ewolucja ludzkości jest sumą kultur rozwijających się paralelnie (zachodzących jednocześnie w danej całości). Należy zatem zajmować się pojedynczymi kulturami. Ewolucjonizm multilinearny zachował związki z darwinowską koncepcją ewolucji, koncentrując się na aspektach rozwoju historycznego, które miały związek z czynnikami ekologicznymi.

Ważnym kierunkiem rozwoju w naukach społecznych, który doszedł do głosu pod koniec lat 70. XX w., była socjobiologiasocjobiologiasocjobiologia. Książka Edwarda O. Wilsona Socjobiologia z 1975 r. ukazywała kulturę i społeczeństwo przez pryzmat determinizmu genów, co wywołało falę dyskusji i krytyki.

Alan Barnard Antropologia

Wilson utrzymywał, że zastosowanie darwinowskich zasad umożliwia wyjaśnienie kultury w taki sposób, w jaki wyjaśnia się życie termitów, żab czy wilków. Analizując dane antropologiczne, badał konsekwencje doboru grupowego dla sposobu prowadzenia wojen, skutki doboru naturalnego dla rozwoju organizacji politycznej, sztukę jako szczególny przejaw posługiwania się narzędziami, muzykę towarzyszącą obrzędom jako pochodną komunikacji, a nawet etykę jako konsekwencję dążenia do przekazania swoich genów.

cytat6 Źródło: Alan Barnard, Antropologia, Warszawa 2006, s. 78.

Podsumowanie

Idea ewolucji przyjmowała założenie, że rozwój gatunku ludzkiego nastąpił na drodze stopniowych zmian. Tym zmianom towarzyszyła oczywiście pewna prawidłowość, która wskazywała na to, że świat człowieka podlega tym samym prawom, co świat przyrody. Zmiana była widziana jako globalna (społeczeństwo traktowane jako jeden organizm - zmiana w jednej dziedzinie pociąga za sobą zmianę w innych dziedzinach), powszechna i wszechobecna oraz immanentna w swojej naturze. Zmiana była również traktowana jako postęp (rzadko regres), a ten z kolei był nierównomierny (tempo rozwoju poszczególnych społeczeństw nie jest równomierne), ale ciągły i stopniowy (ewolucja nie jest rewolucją). Ponadto ewolucjoniści kładli nacisk na aspekt jedności natury ludzkiej (np. zasady funkcjonowania umysłu są niezmienne dla całego rodzaju ludzkiego). W swojej pracy skupiali się na wskazywaniu genezy zjawisk zazwyczaj za pomocą metody porównawczej.

Słownik

antropologia
antropologia

interdyscyplinarna nauka o człowieku i jego uwarunkowaniach – biologicznych, społecznych i kulturowych

socjobiologia
socjobiologia

dyscyplina naukowa z pogranicza biologii i socjologii, wyjaśniająca społeczne zachowania człowieka w kategoriach teorii ewolucji

monogeneza
monogeneza

przekonanie o wspólnym pochodzeniu rzeczy lub zjawisk

poligeneza
poligeneza

przekonanie o zróżnicowanych źródłach, które dały początek rzeczom lub zjawiskom