Średniowieczny rycerz

R1JL7rX8Hsoq81

Obraz przedstawia scenę walki. Na pierwszym planie znajduje się dojrzały mężczyzna w szyszaku, pelerynie. Trzyma wyciągniętą przed siebie pikę. Za jego plecami kłębią się walczący rycerze.

Spośród wielu żołnierzy, którzy przewijali się na militarnych arenach przez wieki – od greckich hoplitówhoplitahoplitów, rzymskich legionistów i osmańskich janczarówjanczarzjanczarów po członków elitarnych formacji współczesnych sił zbrojnych – nikt nie wywarł równie wielkiego wpływu jak rycerze na historię – społeczną, kulturalną oraz polityczną. Rycerze walczyli na polach bitewnych w Europie przez sześćset, a może nawet osiemset lat, gdyż niektórzy uczeni datują ich pojawienie się już na ósme stulecie, a inni dopiero na dziesiąte. Ważną rolę odgrywali jeszcze w XVI wieku, choć wtedy coraz bardziej odchodzili w przeszłość – a więc długo po wprowadzeniu do użycia broni palnej i wyłonieniu się państw narodowych. Rycerz, zajmując początkowo niezbyt wysoką pozycję społeczną i odróżniając się od przedstawicieli warstwy chłopskiej głównie posiadaniem kosztownego konia i kosztownej zbroi, powoli piął się w górę, aż wreszcie wszedł w skład szlachty.

I choć pozostał w najniższej grupie ludzi z klas wyższych, to przynależność do stanu rycerskiego oznaczała wyjątkowy rodzaj prestiżu, pasowanie na rycerza było uznawane za zaszczyt, ceniony przez możnych i arystokratów, a nawet przez członków rodów królewskich. Prestiż ów był głównie rezultatem prowadzonej przez Kościół polityki chrystianizacji rycerstwa poprzez uświęcenie ceremoniału pasowania na rycerza i propagowanie wzorca zachowań zwanego rycerskością – wzorca zapewne częściej łamanego niż przestrzeganego, niemniej takiego, który wywarł niewątpliwy wpływ na myśl i postępowanie następnych pokoleń. Wspomnienie o rycerzu przywołuje w umyśle oczytanych ludzi obraz zakutego w zbroję wojownika na koniu, noszącego tytuł „pana”, mieszkającego w zamku, spędzającego większość czasu na widowiskowych średniowiecznych turniejach, a resztę poświęcającego innemu zajęciu „błędnych rycerzy” – dążeniu do osiągnięcia szczytnych ideałów. Wizerunek ten ma tę wadę, że jest statyczny, nieco sztywny i sztuczny, i stanowi odzwierciedlenie koncepcji mocniej powiązanej z legendami i literaturą aniżeli z prawdziwym życiem. A jednak prawdziwa postać historycznego rycerza nie całkiem odbiega od owego upowszechnionego obrazu. […]

Indeks górny Źródło: Frances Gies, Życie średniowiecznego rycerza, przeł. G. Siwek, Kraków 2021, s. 11‑12. Indeks górny koniec^{Źródło: Frances Gies, Życie średniowiecznego rycerza, przeł. G. Siwek, Kraków 2021, s. 11‑12.}

Znaczenie etosu rycerskiego

RBZbylcrnfMk51

Obraz przedstawia jadącego konno rycerza w średniowiecznej zbroi. Za zadem końskim znajduje się rogaty stwór z halabardą w dłoniach. U boku rycerza jedzie konno diabeł. Na jego głowie znajdują się niewielkie rogi. W oddali, na wzgórzu znajduje się zamek.

Etos rycerski to zespół cech i zasad typowych dla rycerza idealnego. Wzorzec ten odwoływał się do systemu wartości średniowiecznej kultury rycerskiej. Określał, kto może stać się rycerzem i formułował kodeks honorowy rycerskiego stanu. Istotne znaczenie miało wysokie urodzenie rycerza – pochodzenie było dla niego powodem do dumy. Ważna była także siła fizyczna i uroda. Rycerz troszczył się o swe dobre imię i pożądał sławy, zarówno za życia, jak i po śmierci. Sławę tę mogła przynieść mu odwaga. Przeświadczony o swojej wyjątkowej sile, pewien zwycięstwa dążył do wykazania się odwagą za wszelką cenę, czasami ryzykując życie własne i podległego mu wojska. Roztropność, będąca ważną cechą przywódcy nie zawsze towarzyszyła bohaterom, którzy nade wszystko pragnęli przejść do legendy. Niezwykle istotnym elementem etosu rycerskiego była etyka walki, w tym szacunek dla przeciwnika i wymóg równej walki twarzą w twarz. Kodeks honorowy rycerza obejmował wierność danemu słowu, co  jednak odnosiło się głównie do ludzi równych mu stanem, a szczególnie do wierności seniorowi.

System wartości stanu rycerskiego wywodził się ze starożytnej Grecji – etos średniowieczny nawiązywał do utrwalonego przez Homera etosu bohaterów Iliady i Odysei. Wpływ religii chrześcijańskiej spowodował jednak, że coraz większego znaczenia nabierały wartości duchowe - w odniesieniu do nich opisywano rycerskie cnoty: męstwo, wierność, pobożność, roztropność, honor, hojność. Literatura średniowieczna wzbogaciła ten wzorzec o dworską miłość i dworność. Rycerz miał wielbić damę swego serca i wykazywać się doskonałą znajomością etykiety.

Rycerz w kulturze współczesnej

RzavplW5kU5VN1

Zdjęcie przedstawia pomnik. To strzelający z łuku mężczyzna w krótkiej szacie do połowy uda. Mężczyzna ma długie buty sięgające do kolan, a na głowie czapkę z piórem. U boku przypięty sztylet i róg.

Nie bez powodu rycerze są jednymi z najpopularniejszych bohaterów, do których odnoszą się współcześni autorzy. Wynika to z tradycji kultury patriarchalnej, która stawiała mężczyznę – głowę domu – w pozycji uprzywilejowanej, ale też potrzeby bycia dobrym, silnym i szlachetnym. Trudno się temu dziwić, skoro już od najmłodszych lat dzieci poznają opowieści, których bohaterami są właśnie rycerze. Przykładem jest baśń o Szewczyku Dratewce, opowiadająca o tym, że rycerskość nosi się w sercu oraz umyśle, do czego nie potrzeba lśniącej zbroi, miecza i piki. Do rycerzy i ich tradycji odwołują się zabawki, które z czasem rozrastają się do rozmiarów systemów rozrywkowych (np. Rycerze Playmobil). Na podstawie rycerskich filmów powstają również wielowątkowe serie gier, książek itd. Tak było w przypadku filmu Merida Waleczna (reż. Brenda Chapman i Mark Andrews, USA, 2012).

Wyobraźnię starszych widzów rozpalają przygody Robin Hooda. Choć jego rycerskie pochodzenie nie ma potwierdzenia w legendach, to po obejrzeniu filmu Robin Hood: Książę złodziei (reż. Kevin Reynolds, USA, 1991) odbiorcy nie mają wątpliwości, z jakiego stanu społecznego wywodził się ten bohater masowej wyobraźni. Dzięki postaci Robin Hooda widz zostaje utwierdzony w przekonaniu, że bycie rycerzem zawsze oznacza bycie dobrym i sprawiedliwym, a także silnym i nieprzeciętnie sprawnym fizycznie.

R11L7z8gaIvOH1

Zdjęcie przedstawia stojącego rycerza w średniowiecznej zbroi i hełmie na głowie. Mężczyzna wspiera prawą dłoń na tarczy. Na podniesioną przyłbicę, a u lewego boku miecz.

Nieco starsi widzowie wybierają Króla Artura i Rycerzy Okrągłego Stołu lub film Król Artur: Legenda miecza (reż. Guy Ritchie, USA, 2017), film Braveheart (reż. Randall Wallace, USA, 1995) oraz Krzyżaków Henryka Sienkiewicza lub ich ekranizację w reżyserii Aleksandra Forda. Pojawiają się też rozmaite gry strategiczne. Klaus‑Jurgen Wrede stworzył serię Carcasonne, a Klaus Teuber – serię zatytułowaną Catan. W obu seriach kultura rycerska wchodzi na wyższy poziom identyfikacji. To już nie tylko lśniące zbroje i przebranie, ale także określony światopogląd. Zachowania rycerskie to te, zgodnie z którymi powinien postępować każdy mężczyzna. W rozrywkowym repertuarze pojawia się Obłędny rycerz (reż. Brian Helgeland, 2001) z niezapomnianą rolą Heatha Ledgera czy kultowy dla wielu widzów serial Gra o tron, zrealizowany na podstawie powieści amerykańskiego pisarza George’a R.R. Martina.

Słownik