R6k4qK28L0Tl11

Obraz przedstawia lewy profil dojrzałego mężczyzny. Mężczyzna ma wysokie czoło, krótkie, zaczesane do tyłu, siwe włosy. Nos mężczyzny jest orli, policzki zapadnięte. Mężczyzna ma surdut ze stójką. Na jego szyi wisi na szerokiej szarfie medal z symbolem orła białego. Na lewej piersi mężczyzna ma także przypięty kolejny medal.

Stanisław Staszic (1755–1826), pisarz reformator, urodził się w rodzinie mieszczańskiej. Przyjął święcenia, ponieważ była to dla niego jedyna szansa na zrobienie kariery naukowej i literackiej. Staszic, jak wielu innych przedstawicieli oświecenia, nie przykładał większego znaczenia do swoich obowiązków duszpasterskich, prowadził laicki tryb życia, wielokrotnie popadając w sprzeczność z dogmatami katolicyzmu.

W czasie studiów w Paryżu Staszic poznał słynnego przyrodoznawcę Georges’a BuffonaGeorges Leclerc de Buffon (1707‑1788)Georges’a Buffona, autora Historii naturalnej. Autor wykładał w swym dziele teorię dotyczącą ewolucyjnego rozwoju świata od form prymitywnych do organizmów skomplikowanych. Buffon stał się nauczycielem Staszica, jego przewodnikiem po francuskim środowisku naukowo‑literackim. Przyszły autor Uwag nad życiem Jana Zamoyskiego wrócił do Polski z pasją badawczą oraz reformatorską. Jako mieszczanin nie mógł w Rzeczypospolitej szlacheckiej piastować urzędów świeckich, dlatego zdecydował się zostać nauczycielem i wychowawcą dzieci jednego z najświatlejszych magnatów – Andrzeja ZamoyskiegoZamoyski Andrzej, herbu Jelita (1716‑1792)Andrzeja Zamoyskiego. Patriotyczna atmosfera domu pracodawcy, uczone dysputy ze światłym mecenasem oraz dostęp do jego biblioteki pozwoliły Staszicowi na analizę objawów upadku ustroju Rzeczypospolitej szlacheckiej oraz wskazanie środków wiodących do jej naprawy. Czesław Miłosz pisał o Stanisławie Staszicu:

Po III rozbiorze Polski (1795) Staszic skupił się przede wszystkim na działalności naukowej i gospodarczej. Był członkiem władz oświatowych i gospodarczych Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Wybudował w Warszawie pałac, który ofiarował na siedzibę Towarzystwa Przyjaciół NaukTowarzystwo Przyjaciół Nauk w WarszawieTowarzystwa Przyjaciół Nauk. Z radością powitał konstytucję napoleońską ustanowioną w 1807 roku, która m.in. nadawała chłopom wolność osobistą. W swoim własnym majątku podzielił ziemię między chłopów, tworząc wzorcową wspólnotę ze szkołami, bankiem oraz szpitalem. Do końca życia poszukiwał przyczyn zejścia społeczeństw ze ścieżki wiodącej ku sprawiedliwości i szczęściu. Jego pogrzeb w 1826 roku stał się wielką manifestacją patriotyczną.

Oświeceniowa publicystyka Stanisława Staszica

Stanisław Staszic w swoich pismach podejmował aktualne, ważne dla kraju tematy, wypowiadał się w kwestiach społecznych, politycznych, gospodarczych i kulturalnych. Przedstawiał swoje stanowisko stosując bogatą argumentację i podejmował polemikę z odmiennymi poglądami, co jest typowe dla publicystyki. Poruszając tematy kontrowersyjne zmierzał do poruszenia opinii społecznej i rozpoczęcia narodowej debaty.

Napisane w czasie trwania Sejmu Czteroletniego Przestrogi dla Polski uzasadniały najwyższą konieczność podjęcia programu reform i uchwalenia konstytucji. Diagnoza sytuacji społeczno‑politycznej Rzeczpospolitej zawarta została już w Uwagach nad życiem Jana Zamoyskiego, a kolejny traktat stanowił jej aktualizację i niósł ze sobą konkretny plan działań reformatorskich. Dwie sprawy uznawał Staszic za kluczowe dla przyszłości Polski: ustrój Rzeczypospolitej i właściwe rozumienie pojęcia narodu, który pojmował jako całość społeczeństwa. Postulował wprowadzenie rządów republikańskich i utworzenie sojuszu szlachecko‑mieszczańskiego, obronę praw chłopstwa, przyznanie mieszczanom prawa do kandydowania na posłów i nabywania ziemi.

Retoryka i styl pism publicystycznych Stanisława Staszica

Pisma Stanisława Staszica można uznać za traktaty politycznetraktat politycznytraktaty polityczne. Zawierały one szkic systemu filozoficzno‑społecznego. Autor stawiał określone  tezy i udowadniał je, stosując zróżnicowane środki perswazyjne. Przestrogi dla Polski realizowały konkretny cel kształtowania poglądów szlachty, co z czasem miało umożliwić rzeczywiste zmiany w ustawodawstwie. Środki wyrazu używane przez autora pełniły funkcję impresywną, co oznacza wywieranie wpływu na odbiorcę oraz funkcję ekspresywną, co oznacza wyrażanie swoich emocji i opinii.

Autor posługiwał się plastycznym językiem, pełnym rozbudowanych opisów. Przykładem mogą być fragmenty:

W tekstach zastosowane zostały silnie oddziałujące na odbiorcę sposoby argumentowania. Staszic przedstawiał argumenty racjonalne, ale wykorzystywał także argumenty pozamerytoryczne, wpływające na emocje:

Wśród środków językowych wykorzystywanych w pismach Staszica wyróżnić można:

• apostrofy:

Polaku! którykolwiek masz duszę i myślisz, tu zawstydź się i zadrżyj!

• pytania retoryczne:

Macież wy serce?
Macież wy miłość Ojczyzny?

• metafory:

Żołnierz jest tyraństwa puklerzem, ucisku obywatela narzędziem.

• wykrzyknienia:

Nieludzcy Polacy!
Nierozumni! Tyrani!

• hiperbole:

Naród ludzki jęczy w niewolniczych okowach

• personifikacje:

Wsie są miast matkami.

• powtórzenia:

Absolutność szlachty nie zgadza się z żadnym innym żołnierzem, tylko z Kawalerią Narodową z szlachty złożoną. Despotyzm taką wojenną sztukę wymyślił, iż dzisiaj cała moc, cała wojsk dzielność zasadza się na piechocie, na żołnierzu nie mogącym się składać, tylko z chłopów i mieszczan.
Absolutność szlachty swoją wielkość widzi lepiej w swoich domowych usługach, wygodach, a przeto nie dozwala, aby kraj mógł złożyć wielkie podatki. Despotyzm swoją wielkość widzi tylko w swoim wojsku, przeto ekspens domową jak najoszczędniej zmniejsza, a w kraju ustawicznego powiększania podatków na swoje wojsko coraz sobie większą sposobi łatwość.
Absolutność szlachty wyciąga, aby sama szlachta dzieliła między siebie ziemię i tylko sama szlachta miała dobra. Despotyzm takie stanowi systema, aby sami poddani rozebrali i posiadali całą ziemię, familia zaś udzielna, aby żadnych, albo jak najmniej miała dóbr, ale tylko szczupłą pensją.

Pojęcie narodu

Rozumienie kategorii narodu jako ogółu społeczeństwa to jedna z najważniejszych myśli społeczno‑politycznych Stanisława Staszica. Stanowiła wyraz jego wnikliwości i podążania za oświeceniowymi kierunkami filozoficznymi. W Polsce była nowością i mogła wzbudzać kontrowersje. Stanowiła zagrożenie dla uprzywilejowanych warstw społeczeństwa – szlachta obawiała się utraty swojej wyjątkowej pozycji i wpływów.

Koncepcja narodu w Polsce rozwijała się na przestrzeni epok – wybitni polscy pisarze zabierali głos w tej kwestii  już w czasach renesansu. W Pieśni o spustoszeniu Podola przez Tatarów Jan Kochanowski przedstawił nowoczesną wizję narodu jako wspólnoty biorącej odpowiedzialność za los Ojczyzny. Nawołując do stworzenia dobrze opłacanej zawodowej armii, podkreślał potrzebę zbudowania społeczeństwa obywatelskiego, które będzie zaangażowane w sprawy państwa. W okresie baroku, nad sprawą narodową zastanawiał się Piotr Skarga w Kazaniach sejmowych. Opisywał szereg wypaczeń zaistniałych w Rzeczpospolitej i postulował wzmocnienie władzy królewskiej, mającej stanowić gwarant prymatu kościoła katolickiego w Polsce. Skarga krytykował szlachecką anarchię, egoizm, brak realnego zainteresowania sprawami państwa.

Oświeceniowy twórca, Stanisław Staszic, rozwijając myśl poprzedników oceniał i rozliczał magnaterię, postulował wprowadzenie nowoczesnych reform społecznych nadających prawa mieszczaństwu i chroniących lud. Ustrój Rzeczypospolitej szlacheckiej określał jako oligarchię dbającą o interesy niewielkiej grupy obywateli. Jego wizja nowoczesnego społeczeństwa opierała się o rozumienie narodu jako wspólnoty stanów, harmonijnie działających na rzecz dobra ogółu. Wspólne miały być także korzyści: wzmocnienie i rozkwit kraju, bogacenie się miast i wsi.

Słownik