Przeczytaj
Zwiastuny burzy
W 1913 r. obchodzono w rodzinie carskiej uroczystości związane z trzechsetletnią rocznicą wstąpienia dynastii Romanowów na tron Imperium Rosyjskiego. Nikt chyba nie przypuszczał, że nie miną cztery lata, a dynastia ta zostanie pozbawiona władzy. W rzeczywistości rewolucjarewolucja, która wybuchła w lutym (wg obowiązującego w carskiej Rosji kalendarza juliańskiegokalendarza juliańskiego) 1917 r., już od dłuższego czasu wisiała w powietrzu. Podstawami caratu zachwiały już wydarzenia mające miejsce w 1905 r., ale zmiany, które wówczas nastąpiły okazały się niewystarczające.
Rosja była krajem wielkich kontrastów. Panował tam autokratycznyautokratyczny reżim carski (samodzierżawiesamodzierżawie). 80 proc. ludności stanowili chłopi, którzy żyli podobnie do swoich średniowiecznych przodków i stosowali podobne metody uprawy ziemi. W konsekwencji rolnictwo nie było zbyt efektywne.
Ponad 25 proc. ziemi w Rosji należało do cara, jego rodziny i najwyższych dostojników. Stanowili oni zaledwie 1 proc. ludności. Pod koniec XIX w. nastąpił liczebny wzrost klasy średniej i warstwy robotników. Tych ostatnich nie było zbyt dużo i skupiali się głównie w większych miastach. Pracowali w fabrykach w bardzo ciężkich warunkach, byli nisko opłacani i nie mieli żadnych praw. Było to powodem różnych strajków.
Stopniowo, w ostatnich latach przed wybuchem rewolucji, wzbierała w imperium carskim fala ogólnego niezadowolenia. W czasach tak trudnych i pełnych nowych wyzwań rządził w Rosji człowiek, który w powszechnej opinii się do tego nie nadawał. Był nim Mikołaj II Romanow (1894–1917), monarcha, któremu brakowało silnej woli i umiejętności łagodzenia konfliktów, głęboko wierzący w swoją boską misję i świętość władzy carskiej.
„Najsłabsze ogniwo w łańcuchu państw imperialistycznych”
Przystąpieniu Rosji do I wojny światowej towarzyszył wybuch uczuć patriotycznych. Jednak już pierwsze tygodnie walk obnażyły nieprzygotowanie imperium do konfrontacji z nowoczesną armią niemiecką. Rosja poniosła klęskę w Prusach Wschodnich w pierwszych tygodniach wojny, a w 1915 r. ofensywa państw centralnych przerwała front. W 1916 r. carat zdecydował sie podjąć kontrofensywę pod przywództwem gen. Aleksieja Brusiłowa, ale i ona po początkowych sukcesach zakończyła się porażką. Gdy w 1915 r. car Mikołaj II osobiście objął dowództwo nad siłami rosyjskimi, klęski armii obciążały bezpośrednio jego osobę.
Długotrwałe działania wojenne przyniosły Rosji ogromną liczbę zabitych, rannych, zaginionych lub wziętych do niewoli, gigantyczne straty materialne (front wschodni przebiegał przez tereny należące do Rosji) oraz utratę dużej części terytorium europejskiego. Wszystko to potęgowało niezadowolenie ludności.
Fragment listu Michaiła Rodzianki, przewodniczącego Dumy do Mikołaja IIWasz najbardziej oddany sługa donosi Waszej Wysokości, że bunty zapoczątkowane w Piotrogrodzie rozprzestrzeniają się w sposób niekontrolowany. Przyczyną ich jest brak chleba… Ale głównym powodem jest całkowity brak zaufania do władzy, która nie jest kompetentna, by kierować krajem w tak trudnej sytuacji […].
Zamknięte piekarnie
Gospodarka rosyjska była tak samo nieprzygotowana na długotrwałe działania wojenne jak carska armia. Przemysł – mimo kilku wcześniejszych dekad prosperity – wciąż znajdował się na niskim poziomie rozwoju i nie był w stanie zaspokoić najważniejszych potrzeb ludności i potrzeb armii. Dodatkowo narastały problemy w handlu, spowodowane zamknięciem dla statków rosyjskich przez państwa centralne portów bałtyckich i nad Morzem Czarnym. Koszty wojny pokrywano poprzez dodrukowywanie pieniędzy. Spowodowało to gwałtowny wzrost inflacji. Pojawiały się także problemy aprowizacyjneaprowizacyjne. Wojsko zarekwirowało większość wagonów kolejowych, dodatkowo wiele linii zostało zerwanych w toku działań wojennych i nie było jak przewozić zboża. Do tego doszły, zwłaszcza w stolicy, niedobory węgla. Efekt? Ludzie marzli w nieogrzewanych pomieszczeniach, a fabryki stanęły, bo nie było czym w nich palić. W lutym większość piekarń w Piotrogrodzie została zamknięta. Euforia towarzysząca wybuchowi wojny szybko zniknęła, a na jej miejsce pojawiło się zniechęcenie.
„Święty mąż z Syberii”
Klęski ponoszone na frontach przez armię carską nie były jedynym powodem obniżenia się prestiżu cara w społeczeństwie. Mikołaj II od początku znajdował się pod silnym wpływem swojej żony, Aleksandry. W czasie wojny, gdy car jako głównodowodzący armią często przebywał z dala od stolicy, to ona stanęła na czele państwa. Caryca była bardzo niepopularna z powodu swojego niemieckiego pochodzenia. Oskarżano ją nawet o sprzyjanie Niemcom. Najgorsze jednak było to, że zdawała się bezgranicznie ufać tajemniczemu chłopu z Syberii, cieszącemu się sławą świętego męża – Grigorijowi Rasputinowi. To on jako jedyny potrafił ponoć uleczyć chorującego na hemofilię następcę tronu – carewicza Aleksieja. Rasputin zyskał ogromne znaczenie na dworze w Petersburgu. Za jego radą caryca podejmowała decyzje polityczne, mianowała i dymisjonowała urzędników. Oszustwa Rasputina, jego ekscesy seksualne, a przede wszystkim jego pozycja na dworze carskim i wpływ, jakim się cieszył, silnie nadwyrężały i tak już mocno nadwątlony w społeczeństwie autorytet cara i jego rodziny.
Stolica płonie
Jesienią 1915 r. członkowie DumyDumy (rosyjskiego parlamentu) coraz głośniej zaczęli krytykować cara i jego sposób sprawowania władzy. Właściwie wszystkie grupy społeczne domagały się zmiany systemu, różniły ich tylko opinie co do wyboru rozwiązania, które miało do niej doprowadzić, i stopień radykalności proponowanych reform. Liberałowie (tworzący partię Konstytucyjnych Demokratów, w skrócie kadecikadeci) żądali uchwalenia konstytucji i wprowadzenia parlamentu. Socjaliści‑rewolucjoniści (eserowcy) postulowali wzniecenie rewolucji i przejęcie władzy przez chłopów. Podobnie radykalne poglądy miała Socjaldemokratyczna Partia Robotnicza Rosji (utworzona w 1898 r.), nawiązująca do ideologii marksistowskiej, której odłamem byli bolszewicybolszewicy pod przywództwem Włodzimierza Lenina. Ten wierzył, że zmiany w Rosji powinny być dokonane na drodze rewolucji, w imieniu robotników. Drugi odłam stanowili mienszewicymienszewicy, którzy tez dążyli do przeprowadzenia rewolucyjnych zmian, ale na drodze ewolucji.
Krytyka rządów cara narastała nawet wśród ziemian i burżuazji, którzy pod przewodnictwem Jerzego Lwowa snuli plany przewrotu. Szansą dla reżimu byłaby próba porozumienia się, ale car Mikołaj II i jego żona głęboko wierzyli w samodzierżawiesamodzierżawie i nie byli skłonni pójść na jakiekolwiek ustępstwa. Działalność Dumy została zawieszona w 1916 r., a tym samym przekreślona próba znalezienia modus vivendimodus vivendi z opozycją. Gdyby wojna przybrała inny obrót, być może carowi udałoby się utrzymać przy władzy…
Jednak sprawy potoczyły się inaczej. W lutym 1917 r. doszło w Piotrogrodzie do masowego strajku w Zakładach Putiłowskich, jednej z największych w dawnej Rosji fabryk maszyn. Do strajkujących dołączyły osoby uczestniczące w marszu z okazji Międzynarodowego Dnia Kobiet. Żołnierze, których wysłano do stłumienia rozruchów, również przyłączyli się do demonstrantów.
Pod koniec lutego z inicjatywy członków Dumy powstał Komitet Tymczasowy (po zwycięstwie rewolucji zamienił się w Rząd Tymczasowy). Jednocześnie lewicowi działacze polityczni utworzyli Radę Delegatów Robotniczych i Żołnierskich. W ten sposób powstały dwa ośrodki władzy. Car w tym czasie przebywał w swojej siedzibie wojskowej, z dala od wydarzeń rozgrywających się w stolicy. Gdy wracał, jego pociąg nie został wpuszczony do Piotrogrodu. Na stacji w Pskowie, 2 marca/15 marca 1917 r. Mikołaj II został zmuszony do podpisania aktu abdykacji w imieniu swoim i swojego syna Aleksieja. Rewolucja zwyciężyła, ale Rosja stanęła przed ogromnymi trudnościami.
Słownik
(łac. ad – do, providere – przewidywać) zaopatrywanie w artykuły pierwszej potrzeby
(gr. autos - sam, kratos - władza) system rządów polegający na skoncentrowaniu całej władzy w ręku jednostki
(ros. большевики; od ros. большинство (bolszynstwo) – większość), do 1903 r. frakcja Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji; domagali się radykalnej zmiany, obalenia dotychczasowego systemu na drodze rewolucji, ich przywódcą był Włodzimierz Lenin, przejęli władzę w Rosji w październiku 1917 r.
powołana przez cara Mikołaja w sierpniu 1905 roku z powodu kryzysu państwowego wywołanego rewolucją. Duma miała pełnić funkcję parlamentu, wcześniej w Rosji panował carski absolutyzm. Pierwsza Duma zebrała się w kwietniu 1906 roku
określenie członków liberalnego ugrupowania „Partia Konstytucyjno‑Demokratyczna”, działającego w Rosji w latach 1905‑1917. Partia Kadetów obecna była w Dumie przez cały ten okres, zwykle posiadała kilkudziesięciu posłów
(ros. mienszewik - będący w mniejszości) frakcja Socjaldemokratycznej Partii Robotniczej Rosji, działająca w latach 1903‑1921. Mienszewicy sprzeciwiali się rewolucyjnemu kierunkowi, który reprezentował w partii Włodzimierz Lenin. Od 1917 r. odłączyła się od SPRR i zaczęła działać jako odrębna partia polityczna. Od 1921 r. zakazana w Rosji Sowieckiej
kalendarz słoneczny opracowany na życzenie Juliusza Cezara. Obowiązywał w Państwie Rzymskim od 45 roku p.n.e. Używano go w Europie przez wiele stuleci, w Polsce do 1582 roku, a w Rosji od 1700 do 1918 roku
(łac. sposób życia) ułożenie stosunków między stronami konfliktu na zasadach kompromisu z pominięciem kwestii spornych
(z łac. revolutio – przewrót) zmiana – często radykalna – która zachodzi w stosunkowo krótkim czasie, np. rewolucja francuska, rewolucje rosyjskie z 1917 r.
zryw społeczny, w wyniku którego został wydany przez Mikołaja II manifest powołujący w Rosji parlament (Dumę Państwową); w czasie rewolucji doszło do tzw. krwawej niedzieli, kiedy car wysłał wojsko przeciw pokojowej demonstracji
(z ros. samodierżawije lub jedinodierżawije, samowładztwo) – termin ukształtowany na przełomie XVIII i XIX wieku, oznaczający system władzy absolutnej sprawowany w Imperium Rosyjskim
Partia Socjalistów Rewolucjonistów, postulowali radykalną zmianę i przekształcenie Rosji w republikę demokratyczną, w której dominowałaby klasa chłopska
Słowa kluczowe
rewolucja lutowa, Rosja, Mikołaj II, bolszewicy, abdykacja cara, Rasputin, Włodzimierz Lenin
Bibliografia
P. Oxley, Russia 1855‑1991. From Tsars to Commissars, Oxford University Press 2001.
Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.