Wyróżniając typy rolnictwa, bierzemy pod uwagę trzy główne kryteria:

• cechy społeczne i własnościowe rolnictwa (związane z własnością ziemi uprawnej),

• cechy produkcyjne rolnictwa (związane z kierunkami i wielkością produkcji rolnej oraz poziomem towarowościtowarowość rolnictwatowarowości),

• cechy organizacyjne i techniczne rolnictwa (związane m.in. z mechanizacją rolnictwa, intensywnością produkcji czy rozłogiem ziemi, który określa kształt gospodarstwa rolnego, długość jego granic, umiejscowienie zabudowy i użytków rolnych w jego obrębie).

W zależności od proporcji nakładów pracy i kapitału można wyróżnić rolnictwo intensywne pracochłonne i rolnictwo intensywne kapitałochłonne. Jeżeli uwzględnimy nakłady pracy, możemy wyróżnić rolnictwo ekstensywne cechujące się małymi nakładami pracy i środków finansowych na jednostkę powierzchni lub sztukę przeliczeniową zwierząt, gdzie uzyskiwane plony z danego obszaru są niewielkie. Drugą kategorią jest rolnictwo intensywne, które charakteryzuje się dużymi nakładami kapitału (nawożenie, środki ochrony roślin, materiał siewny najwyższej jakości, uszlachetnione rasy hodowanych zwierząt) i pracy żywej (ludzkiej) lub uprzedmiotowionej (maszyn) w celu uzyskania dużych plonów.

RfAx5r0vbANhY

Zdjęcie przedstawia ekstensywne rolnictwo w Beninie. Na fotografii widać rzędy roślin, za nimi widoczny jest wypalony las.

RKGStNbKp7xN3

Zdjęcie przedstawia intensywny chód trzody chlewnej. Świnie znajdują się w budynku w specjalnych zagrodach. Pomiędzy zagrodami prowadzi alejka.

Jeśli uwzględnimy stopień powiązania gospodarstwa rolnego z rynkiem, czyli przeznaczenie produkcji, wtedy możemy wyróżnić rolnictwo naturalne lub samozaopatrzeniowe, w którym prawie cała produkcja rolna przeznaczana jest na potrzeby plemienia, rodu lub rodziny rolnika. Czasami niewielkie nadwyżki produkcji sprzedawane są lub wymieniane na lokalnym rynku. Rolnictwo towarowe to takie, w którym większość lub całość produkcji gospodarstwa rolnego przeznaczona jest na sprzedaż.

Szczegółowy podział typów rolnictwa, czyli systemów gospodarowania, opracował polski geograf – Jerzy Kostrowicki. Podział ten uwzględnia wszystkie wcześniej wymienione kryteria i dzieli rolnictwo na ponad 20 typów pogrupowanych w cztery podstawowe kategorie: pierwotne, tradycyjne, rynkowe i uspołecznione (kolektywne).

Rolnictwo pierwotne charakteryzuje się wspólnym posiadaniem i gospodarowaniem ziemią w oparciu o bardzo prymitywne sposoby, z wykorzystaniem prostych narzędzi rolniczych (np. kij kopieniaczy, motyka) i zwierząt (jako siły pociągowej do maszyn rolniczych). Główną cechą rolnictwa pierwotnego jest niska produktywność – nakłady pracy w stosunku do całości ziem są niskie. Niewielkie są także plony praktycznie w całości przeznaczane na potrzeby własne.

Rjn8NqTvsegMW

Zdjęcie przedstawia manualny siew zboża w Etiopii. Widoczny jest na nim ciemnoskóry człowiek, który nad głową unosi miskę. Z niej rzuca ziarna zboża na ziemię. Obok niej stoi drugi człowiek.

Rolnictwo pierwotne występuje w następujących odmianach:

• rolnictwo odłogowe kopieniacze – polega na wypalaniu roślinności porastającej grunty przygotowywane pod uprawę. W odmianie odłogowo‑kopieniaczej wyróżniamy:

  • system leśno‑odłogowy – najbardziej zacofany, wypaleniu podlegają tu przypadkowe kawałki lasu, a pozyskana ziemia użytkowana jest przez krótki okres, około 3 lat, potem przez około 20 lat jest odłogowana. W tym systemie nie używa się nawozów, a do uprawy ziemi w czasie użytkowania stosuje się głównie prymitywne metody i narzędzia - np. zwykły kij, a nawet palec ludzki służy do robienia otworu, w który wkłada się nasiono, kij kopieniaczy lub motyka używane są do sadzenia lub usuwania chwastów;

  • system zaroślowo‑odłogowy – cechuje się nieco dłuższym okresem użytkowania (do 10 lat) i nieco krótszym okresem odłogowania (zwykle 6–15 lat), wykorzystywane narzędzia są nieco mniej prymitywne, uprawia się głównie zboża i sporadycznie stosuje się nawożenie;

• rolnictwo odłogowe orne - na wypalanym fragmencie gruntu (lasu lub terenu trawiastego) stosuje się zarówno proste narzędzia ręczne (motyka i łopata), jak i dające lepsze rezultaty, bardziej rozwinięte narzędzia orne, oparte na wykorzystaniu siły mięśni zwierząt do ciągnienia tych narzędzi: radłoradłoradło, sochęsochasochę i pługpługpług.

Rolnictwo tradycyjne – charakteryzuje się wyższym poziomem rozwoju niż rolnictwo pierwotne, polega na ekstensywnej uprawie roślin i hodowli zwierząt, które bazuje na odmianach rolnictwa ugorowegougórugorowego. Intensywne rolnictwo w tradycyjnej formie oparte jest o systemy nawadniające. W gospodarce tradycyjnej wydziela się dwa typy rolnictwa: chłopskie i obszarnicze.

• Rolnictwo chłopskie – najczęściej jest to gospodarka samozaopatrzeniowa, w której na sprzedaż przeznacza się tylko nadwyżki produkcyjne.

• Rolnictwo obszarnicze – charakteryzuje się gospodarstwami o bardzo dużej powierzchni, w których przeważa rolnictwo ekstensywne o niskim poziomie mechanizacji.

System ugorowy wykorzystywany w rolnictwie tradycyjnym może występować w trzech formach: uprawy suchej, systemie dwupolowym i trójpolowym.

W rolnictwie tradycyjnym wykorzystuje się też system intensywny z nawadnianiem, który polega na tym, że na niektórych terenach wprowadzony został system ciągłego nawadniania gruntów, co umożliwia uzyskanie wyższej produktywności i przeznaczanie produkcji na rynek.

Rolnictwo rynkowe dąży do osiągnięcia maksymalnego zysku poprzez intensyfikację produkcji rolnej. Wzrost plonów następuje dzięki zastosowaniu modyfikowanych genetycznie gatunków roślin odpornych na szkodniki oraz odmian wyżej plonujących, a także poprzez zwiększoną chemizację oraz wprowadzanie pasz przyspieszających wzrost zwierząt. Zwiększeniu ulega również produktywność pracy (mechanizacja prac polowych, specjalizacja produkcji).

Jest to przeważnie rolnictwo intensywne i wysokotowarowe. Wyróżnia się następujące formy rolnictwa rynkowego:

• wysokotowarowe – intensywne rolnictwo Europy Zachodniej, z daleko posuniętą specjalizacją gospodarstw, np. w produkcji zbóż, roślin przemysłowych, owoców i warzyw lub w chowie bydła (głównie mlecznego), trzody chlewnej czy owiec;

• rolnictwo farmerskie – wielkoobszarowe, zmechanizowane i wyspecjalizowane gospodarstwa (hodowlane, zbożowe, roślin przemysłowych), z których cała produkcja przeznaczona jest na sprzedaż. Występuje w Stanach Zjednoczonych i Kanadzie, a także w nieco zmienionej formie w Australii i Nowej Zelandii;

• rolnictwo plantacyjneplantacjaplantacyjne – wyspecjalizowane w produkcji określonych roślin (przeznaczonych przede wszystkim na rynki zagraniczne) w dużych obszarowo gospodarstwach. Głównymi roślinami plantacyjnymi są: herbata, bawełna, trzcina cukrowa, kawa, kauczukowiec, bananowiec, kakaowiec, ananas. Największe obszary rolnictwa plantacyjnego występują w strefie międzyzwrotnikowej Ameryki Łacińskiej, Afryki i Azji.

RN8LmvtjmOfqR

Na fotografii widoczna jest plantacja kawy w Kolumbii. Pokrywają ją tej samej wysokości, niskie krzewy posadzone w rzędach. Nad drzewami góruje jedno wysokie drzewo.

Rolnictwo uspołecznione (kolektywne) – charakteryzuje się wspólną własnością ziemi i środków produkcji. Wprowadzone w Związku Radzieckim po rewolucji październikowej (kołchozy), a potem w innych państwach socjalistycznych (w Polsce są to dawne PGR‑y), okazało się nieefektywne ekonomicznie. Do dzisiaj rolnictwo uspołecznione przetrwało na Kubie, w Korei Północnej i do pewnego stopnia w Chinach, Rosji, na Białorusi i na Ukrainie. Spółdzielnie rolnicze tworzące się na zasadach swobodnego zrzeszania się producentów istnieją też w Unii Europejskiej (grupy producenckie).

Słownik