Dlaczego presokratycy?

Zanim przejdziemy do lektury i analizy tekstów źródłowych, warto powiedzieć kilka słów o ich autorach – Heraklicie z Efezu oraz Parmenidesie z Elei. Obaj są słynnymi przedstawicielami starożytnej filozofii greckiej.

Obu zalicza się również do presokratyków, czyli filozofów, którzy działali w Grecji przed Sokratesem (469‑399 p.n.e).

Skąd taki podział – na dzieje filozofii greckiej przed Sokratesem i po nim? Uznaje się powszechnie, że ten ateński myśliciel dokonał w filozofii greckiej swoistego przełomu. W dużym skrócie można powiedzieć tak: Sokrates uznał, że filozofia powinna zajmować się takimi sprawami, które mają znaczenie dla człowieka, konkretnie zaś – dla jego duszy. Nie są to, zdaniem Sokratesa, kwestie dotyczące przyrody ani natury wszechrzeczy. Człowieka zajmować powinny przede wszystkim sprawy moralności. Należy poszukiwać wiedzy praktycznej, czyli takiej, która pozwoli nam rozeznać się, czym jest dobro, a czym zło.

Mówi się więc, że Sokrates jest ojcem etyki. Pod wpływem jego nauk na pierwszy plan wysunęły się bowiem w filozofii zagadnienia etyczne oraz antropologiczneantropologia filozoficznaantropologiczne. Natomiast filozofia przyrody, która zajmowała myślicieli od początku istnienia filozofii w Grecji, nie zniknęła wprawdzie, ale zeszła na dalszy plan. Wszyscy filozofowie działający przed Sokratesem zajmowali się zaś przede wszystkim poszukiwaniem odpowiedzi na pytanie o archéarchéarché, czyli zasadę wszechrzeczy, oraz wypływającymi z tego źródłowego zagadnienia problemami filozofii przyrody. Oto dlaczego nazywa się ich presokratykami.

Pytanie o zmienność świata

Pierwszym nurtem filozofii greckiej była jońska filozofia przyrody. Wyrastała ona z obserwacji zjawisk natury. Dostrzegając regularność, cykliczność zmian w przyrodzie, Jończycy postawili pytanie o ich prapoczątek. Co zapoczątkowało proces nieustających zmian – odradzania się i śmierci? Arché, o którym już mówiliśmy, oznaczało właśnie ów prapoczątek, źródło wszechrzeczy. Jeden z pierwszych filozofów, Anaksymenes, twierdził, że tym prapoczątkiem jest powietrze. Gęstnieje ono lub się rozrzedza i właśnie z tego procesu wyłania się wszystko, co istnieje w przyrodzie.

Już w samym pytaniu o arché pojawiają się dwa trudne do pogodzenia aspekty przyrody – stałość i zmienność. Zmiana jest w naturze wszechobecna.

Jak jednak widzisz, filozofowie nie poprzestali na stwierdzeniu tego faktu, lecz poszukiwali w przyrodzie również czegoś stałego – podłoża toczących się w niej zmian. Nie będziemy rozważać tu wszystkich prób wyjaśnienia tego problemu. Przerodził się on jednak z czasem w jeden z głównych sporów filozofii greckiej, dotyczący pytania, czy rzeczywistość jest w swej istocie zmienna, czy niezmienna.

Wariabilizm versus statyzm

R1VtRYSKwBSYg1

Obraz przedstawia mężczyznę o krótkich, ciemnych włosach i brodzie. Ubrany jest w ciemną szatę. Siedzi na schodach. Jedną ręką podpiera głowę, a drugą ręką notuje piórem na kartce.

Po jednej stronie tego sporu znajdował się Heraklit z Efezu (540‑480). Ten przedstawiciel jońskiej filozofii przyrody głosił, że skoro wszystko w przyrodzie się zmienia, to nieustanna i powszechna zmienność leży w naturze samego bytubytbytu. A zatem o niczym nie można powiedzieć, że jest, ponieważ wszystko, w każdym momencie, się staje. Ta metafizyczna koncepcja powszechnej zmienności nosi nazwę wariabilizmuwariabilizmwariabilizmu. Jak mówił Heraklit, „wszystko płynie” (gr. panta rhei). Za arché uznawał ogień, równie zmienny jak sama rzeczywistość w tej wariabilistycznej koncepcji. Zmiana nie jest jednak tożsama z chaosem. Zasadą zmienności jest logoslogoslogos (gr. słowo, mowa, rozum), rozum kosmiczny. Oznacza to, że wszelkie przeciwieństwa, które istnieją w przyrodzie, tworzą razem kosmiczną, rozumną harmonię.

R1bTYAQSvPUW71

Obraz przedstawia mężczyznę w kolorowej todze i o krótkich, ciemnych włosach oraz niedługiej brodzie. Trzyma otwartą księgę. Spogląda na postać obok.

Na antypodach wariabilizmu znajdował się Parmenides z Elei. Odrzucał on jońską filozofię przyrody, która za punkt wyjścia przyjmowała zjawiska przyrody. Zgadzał się z Heraklitem tylko w tym, że w przyrodzie panuje zmienność. Heraklit wyciągnął z tego wniosek, że zmienność leży w naturze bytu, zaś Parmenides stwierdził coś dokładnie odwrotnego. Skoro w przyrodzie panuje zmienność, to zjawiska nie mówią nam nic o prawdziwej naturze bytu.

By poznać byt, należy odrzucić świadectwo zmysłów, które pozwalają nam poznawać zjawiska, i dojść do prawdy za pomocą samego tylko rozumu. Koncepcja bytu Parmenidesa opierała się na tzw. ontologicznej zasadzie tożsamości, czyli tautologii, która głosiła, że „byt jest, a niebytu nie ma”. Na tej podstawie Parmenides wyprowadzał szereg własności bytu. Głosił, że byt jest jeden (monizmmonizmmonizm), wieczny, niezmienny i niepodzielny. Choć wydaje nam się, że dookoła zachodzą zmiany, tkwimy w błędzie. W rzeczywistości nie istnieje ani ruch, ani zmiana. Ten metafizyczny pogląd nazywany jest niekiedy statyzmem.

Słownik