Przeczytaj
Szwecja u szczytu potęgi
Władcą, który wprowadził Szwecję na drogę do militarnej i politycznej potęgi, był Gustaw II Adolf (1611–1632). Po objęciu władzy zreformował administrację, system skarbowy i sądownictwo oraz stworzył nowoczesną armię i flotę wojenną. W pierwszych latach panowania przesunął granice Szwecji na wschód, odebrawszy Rosji KarelięKarelię i IngrięIngrię. W 1621 r. zajął należące do Rzeczypospolitej Inflanty, a następnie zaatakował i przejściowo opanował Prusy Książęce oraz ujście Wisły.
Po zawarciu w 1629 r. rozejmu z Polską w Altmarku Gustaw II Adolf włączył Szwecję do wojny trzydziestoletniej. Walcząca po stronie protestantów doświadczona, świetnie zorganizowana i dowodzona armia szwedzka kilkakrotnie pokonała wojska cesarskie. Zwycięstwem zakończyła się również stoczona w 1632 r. bitwa pod Lützen, w której jednak król szwedzki poległ.
Śmierć Gustawa II Adolfa skomplikowała sytuację wewnętrzną w Szwecji – na tronie zasiadła zaledwie sześcioletnia córka króla Krystyna Waza, w imieniu której państwem rządził kanclerz Axel Oxenstierna. Regencja nie osłabiła międzynarodowego znaczenia Szwecji, nadal uczestniczyła ona w wojnie trzydziestoletniej i na mocy pokoju westfalskiego (1648 r.) powiększyła swoje terytorium o Pomorze Przednie ze Szczecinem i wyspami Wolin, Rugią i Uznam, arcybiskupstwo Bremy (bez miasta Brema), biskupstwo Verden i kilka miast w Rzeczy. Dzięki temu Szwedzi uzyskali kontrolę nad trzema ważnymi rzekami płynącymi przez Rzeszę - Odrą, Łabą i Wezerą, kontrolując handel.
Czy śmierć Gustawa II Adolfa wpłynęła na dalsze uczestnictwo Szwecji w wojnie trzydziestoletniej?
Po abdykacji Krystyny Wazy królem został jej cioteczny brat Karol X Gustaw (1654–1660). Niemal całe jego panowanie przebiegało pod znakiem wojny z Polską, którą rozpoczął w 1655 r. Lata „potopu szwedzkiego” to okres największej siły Szwecji i jej największego zasięgu terytorialnego. Szwecja stała się wówczas regionalnym mocarstwem, którego potęga zaczęła budzić obawy władców państw sąsiednich. Dlatego zawiązały one antyszwedzką koalicjękoalicję, w skład której weszły: Rzeczpospolita, Dania, Brandenburgia, Habsburgowie, Holandia i Moskwa. Wojnę zakończył pokój oliwski zawarty już po śmierci Karola X Gustawa w 1660 roku.
Następcą Karola X Gustawa został jego czteroletni syn Karol XI (1660–1697). Po osiągnięciu samodzielności starał się nawiązać do tradycji swoich wielkich poprzedników i w sojuszu z Francją w 1674 r. zaatakował Brandenburgię. Elektor brandenburski otrzymał jednak pomoc ze strony Danii oraz Holandii i pokonana Szwecja musiał oddać mu części ziem na Pomorzu. Szwedzi stracili m.in. Szczecin, który Brandenburgia zwróciła dopiero na skutek nacisków francuskich. Ujawniona podczas wojny słabość Szwecji skłoniła Karola XI do przeprowadzenia reform w kraju, które pozwoliły wprowadzić rządy absolutne.
Wzrost znaczenia Brandenburgii
Brandenburgia, w której panowała elektorska linia Hohenzollernów, do końca XVI w. była jednym z wielu krajów niemieckich. To niewielkie państwo zaczęło zyskiwać na znaczeniu dzięki zacieśnieniu związku z Prusami Książęcymi, rządzonymi przez pruską linię Hohenzollernów. Choroba psychiczna księcia pruskiego Albrechta Fryderyka spowodowała, że prawną opiekę nad nim powierzono elektorowielektorowi brandenburskiemu. Od 1608 r. był nim Jan Zygmunt, który pojął za żonę córkę księcia Annę Hohenzollern, dzięki czemu po śmierci Albrechta Fryderyka w 1618 r. połączył Brandenburgię i Prusy Książęce uniąunią personalną.
Fryderyk Wilhelm, syn Jerzego Wilhelma Hohenzollerna i Elżbiety Charlotty Wittelsbach, elektorem brandenburskim i księciem pruskim został w 1640 r. Podczas II wojny północnej (potopu szwedzkiego) w 1656 r. sprzymierzył się ze Szwecją przeciwko Polsce, by w 1657 r. odstąpić od sojuszu ze Szwecją w zamian za zniesienie lennej zależności Księstwa Pruskiego od Polski. Fryderyk Wilhelm położył podwaliny pod przyszłą potęgę Prus i zyskał miano Wielkiego Elektora.
Zacieśnienie więzi między obu państwami nie było łatwe. Nie miały one ze sobą styczności terytorialnej, ponieważ rozdzielały je Prusy Królewskie, a ponadto Brandenburgia wchodziła w skład cesarstwa, a Księstwo Pruskie było lennem Polski.
Podwaliny pod przyszłą potęgę państwa Hohenzollernów położył inny elektor brandenburski i książę pruski Fryderyk Wilhelm. Umiejętnie wykorzystywał sytuację międzynarodową: utrzymujący się stan zagrożenia w rejonie południowego Bałtyku posłużył mu jako pretekst do wprowadzenia stałych podatków na finansowanie armii. Dzięki niej mógł odgrywać coraz bardziej znaczącą rolę w Europie Środkowej.
Podczas wojny trzydziestoletniej Fryderyk Wilhelm wystąpił po stronie Francji i Szwecji, dzięki czemu na mocy traktatu westfalskiegotraktatu westfalskiego uzyskał Pomorze Zachodnie wraz z Kołobrzegiem. Wykorzystał najazd szwedzki na Polskę, w trakcie którego zręcznie lawirował między obiema stronami konfliktu. W 1656 roku przystąpił do traktatu w Radnottraktatu w Radnot, który był próbą rozbioru Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Fryderyk Wilhelm w zamian za odstąpienie od traktatu wynegocjował z królem polskim Janem Kazimierzem dla siebie i swoich potomków uzyskanie suwerenności w Prusach Książęcych, zrywając tym samym wszelką zależność od Polski, co potwierdzono traktatami welawsko‑bydgoskimi w 1657 roku.
Panowanie Fryderyka Wilhelma to także okres pomyślności gospodarczej państw Hohenzollernów. W połowie XVII w. na znaczeniu zyskały szlaki handlowe przebiegające przez Brandenburgię. Do ich rozkwitu przyczyniła się liczna imigracja hugenotówhugenotów, którzy zostali zmuszeni do opuszczenia Francji po odwołaniu przez Ludwika XIV edyktu nantejskiegoedyktu nantejskiego w 1685 roku. Przybysze osiedlali się w brandenburskich miastach, wspierając rozwój rzemiosła i handlu.
Potomni za zasługi dla domu Hohenzollernów nadali Fryderykowi Wilhelmowi tytuł Wielkiego Elektora, a ciągłe zmiany sojuszy i brak stałości w polityce zagranicznej przysporzyły mu przydomku „lis znad Szprewy”.
Słownik
rozporządzenie króla Francji Henryka IV wydane 13 kwietnia 1598 r. w Nantes; edykt nantejski zakończył francuskie wojny religijne i określił zasady współistnienia katolików i protestantów: na jego mocy wprowadzono we Francji wolność wyznania, a hugenoci otrzymali równe katolikom prawa, a także swobodę kultu (z wyłączeniem Paryża); gwarancją przestrzegania edyktu było m.in. przekazanie francuskim protestantom ok. 100 twierdz na terenie kraju
(z łac. elector – wyborca) tytuł książąt Rzeszy uprawnionych do udziału w wyborze cesarza
(z franc. huguenots – członkowie sprzysiężenia) wyznawcy kalwinizmu we Francji w XVI i XVII w.
historyczna kraina w północno‑wschodniej Europie, leżąca między Zatoką Fińską i rzeką Narwą a jeziorem Ładoga, sąsiadująca z Karelią
historyczna kraina w północno‑wschodniej Europie, leżąca między Morzem Bałtyckim a Morzem Białym; obecnie jej ziemie należą w większości do Rosji, a część do Finlandii
(z łac. coalitus – zrośnięty, od coalescere – zrastać się) układ o wspólnym działaniu obejmujący dwa lub więcej państw, mający doprowadzić do osiągnięcia zamierzonych celów
znany jest jako traktat z Radnot; sygnatariuszami byli: Szwecja, Brandenburgia (Fryderyk Wilhelm), Bohdan Chmielnicki, Bogusław Radziwiłł oraz Jerzy Rakoczy jako przedstawiciel Siedmiogrodu; wstępny podział określał, jakie ziemie – po odniesieniu zwycięstwa nad Rzeczpospolitą – przypadną uczestnikom traktatu.
Postanowienia:
Szwecja miała otrzymać: Inflanty i Kurlandię oraz Prusy Królewskie, Kujawy, północne Mazowsze, Żmudź;
Brandenburgia – Wielkopolskę;
Bohdan Chmielnicki – Ukrainę;
Bogusław Radziwiłł – województwo nowogrodzkie;
Siedmiogród – resztę państwa, która nie została podzielona pomiędzy pozostałych uczestników traktatu.
dwa układy zawarte w 1657 r. między Rzecząpospolitą a elektorem brandenburskim, władcą Prus Książęcych; w Welawie Rzeczpospolita zwolniła elektora od zależności lennej, a w Bydgoszczy zawarła z nim przymierze przeciw Szwedom
tu: związek kilku państw; unia personalna – związek kilku państw połączonych osobą tego samego władcy, ale z zachowaniem odrębności ustrojowych; unia realna – związek kilku państw polegający na ujednoliceniu wewnętrznym państw członkowskich
Słowa kluczowe
Szwecja, Brandenburgia, Księstwo Pruskie, Hohenzollernowie, Gustaw II Adolf, Karol X Gustaw, Wielki Elektor, Europa w XVI–XVII w.
Bibliografia
A. Kersten, Historia powszechna. Wiek XVII, Warszawa 1984.
K. Mikulski, J. Wijaczka, Historia powszechna. Wiek XVI–XVIII, Warszawa 2012.
Wielka Historia Świata, t. 7, Świat w XVII wieku, red. A. Podraza, Warszawa 2005.
Z. Wójcik, Historia powszechna. Wiek XVI–XVII, wyd. 12, Warszawa 2012.
A. Wyczański, Historia powszechna. Wiek XVI, Warszawa 1987.