O występowaniu zjawiska koncentracji przemysłu możemy przekonać się, analizując mapy gospodarcze poszczególnych państw. Na większości z nich zauważymy kilka lub kilkanaście miejsc, które wyróżniają się skupiskiem zakładów przemysłowych. Skoro tendencja ta występuje w większości państw, muszą występować podobne przyczyny tego procesu. Trend ów obserwowany był już w XIX wieku. Również współcześnie rozwój uprzemysłowienia regionu może zainicjować jedna lub kilka firm, za którymi podążają kolejne. Władze samorządowe i państwowe zdają sobie sprawę, że najtrudniej przekonać pierwszego inwestora. Kiedy to się uda, kolejni podążają jego śladem. Co sprawia, że firmy wolą funkcjonować w skupisku niż w rozproszeniu? Przyczyn może być kilka i zależą one od rodzaju przemysłu i specyfiki jego produkcji.

Możemy wyróżnić główne prawidłowości wyjaśniające koncentrację przemysłu:

• skupianie się firm w pobliżu bazy surowcowej i materiałowej,

• skupianie się firm w wielkich miastach (aglomeracjach),

• skupianie się w pobliżu sieci i węzłów komunikacyjnych.

Bliskość bazy surowcowej i materiałowej a koncentracja zakładów

Jedną z przyczyn koncentracji zakładów może być ich pokrewieństwo produkcyjne oraz korzystanie z tych samych surowców albo wzajemne dostarczanie sobie potrzebnych materiałów. Takie formy koncentracji przemysłu charakteryzują głównie przemysł tradycyjny. W ten sposób powstawały okręgi przemysłowe podczas I i II rewolucji przemysłowej.

Rozwój industrializacji rozpoczynał się z chwilą odkrycia złóż surowców mineralnych, np. węgla kamiennego i rud metali. Pierwszym rodzajem powstających przedsiębiorstw były kopalnie, których celem było eksploatowanie złóż, niskim kosztem i na masową skalę. Dostępność w miarę taniego surowca energetycznego sprzyjała powstawaniu elektrowni, a te z kolei „przyciągały” sektor metalurgiczny, który należy do energochłonnych gałęzi przemysłu. Produkowana w hutach stal oraz inne stopy wykorzystywane były w produkcji maszyn i urządzeń, między innymi dla górnictwa i hutnictwa. W ten sposób każdy z tych zakładów czerpał korzyści z sąsiedztwa innych branż. Tak też rozwijał się między innymi przemysł na Górnym Śląsku.

Rh3RApM4BjJMo

Ilustracja przedstawia cztery rysunki kół zębatych. W każdym z nich jest inny napis: górnictwo, energetyka, przemysł maszynowy, przemysł metalurgiczny. Strzałkami zaznaczono, że górnictwo ma udział w energetyce, przemyśle metalurgicznym i maszynowym.

Opisana zależność nie dotyczy wyłącznie surowców mineralnych. Możemy obserwować ją również w przypadku surowców pochodzenia roślinnego i zwierzęcego. W pobliżu dużych kompleksów leśnych dostarczających drewna powstają np. tartaki. Ich produkty z kolei mogą być materiałem wykorzystywanym w przemyśle meblarskim.

Lokalizacja w pobliżu surowca ma znaczenie również w przypadku surowców nietrwałych, łatwo ulegających uszkodzeniu lub tracących podczas długiego transportu swoje właściwości. Regionalizacja upraw, np. owoców czy warzyw, sprzyja koncentracji zakładów przemysłu spożywczego. Ponieważ zakłady te cechuje pokrewieństwo branżowe, mówimy o koncentracji przemysłu o strukturze monofunkcyjnej (dominacja jednej gałęzi). Przykładem koncentracji przetwórstwa owocowo‑warzywnego są regiony położone na południe od Warszawy, w okolicach Grójca – Góry Kalwarii – Tarczyna – Warki.

Istnienie więzi między firmami w zakresie zaopatrzenia i zbytu uwidacznia się również w przypadku nowocześniejszych gałęzi przemysłu. W celu optymalizacji kosztów wiele firm ogranicza swoją produkcję do wąskiego asortymentu. Zakłady produkujące specjalistyczne podzespoły i części skupiają się w pobliżu swoich kontrahentów. Przykładem ilustrującym to zjawisko są montownie samochodów, które nawiązują współpracę z dostawcami ogumienia, szyb samochodowych, części elektrycznych i elektronicznych, karoserii czy producentami silników. Teoretycznie możemy sprowadzić surowce lub półprodukty z każdego miejsca na świecie. W praktyce przeważają jednak względy ekonomiczne, a zwłaszcza koszty transportu.

RRnbnSFNgVEiR

Zdjęcie przedstawia zakład pracy z licznymi wysokimi kominami. Z komina po prawej stronie zdjęcia unosi się gęsty dym.

Wielkie miasta a koncentracja zakładów

Wraz z rozwojem wielkich aglomeracji miejskich w XX wieku, równocześnie zaczęły powstawać wielkie skupiska firm w miastach. Istnieje tutaj współzależność – miasto przyciąga inwestorów i dzięki nim rozwija się gospodarczo, a firmy korzystają z rozwoju przestrzennego, ekonomicznego i demograficznego miast. Zespół zalet wynikających z takiej lokalizacji dla firm określamy jako korzyści aglomeracji. Miasta umożliwiają nawiązanie relacji między poszczególnymi podmiotami gospodarczymi, ale również działającymi na ich rzecz firmami usługowymi. Miasta, poprzez firmy usługowe, zapewniają obsługę finansową, ubezpieczeniową czy konsultingową firm. Popularne staje się również korzystanie z outsourcinguoutsourcingoutsourcingu, czyli zlecanie pewnych usług, np. księgowych czy prawnych, firmom zewnętrznym, których w aglomeracjach jest więcej niż poza nimi.

Nie mniej ważne niż relacje biznesowe jest tworzenie relacji między przedsiębiorstwami a ośrodkami naukowo‑badawczymi. Dotyczy to w szczególności przemysłów nowoczesnych technologicznie. Firmy skupione w aglomeracjach miejskich mają lepszy dostęp do wykwalifikowanych kadr, wśród których mogą rekrutować pracowników. Uzyskują również możliwość korzystania z infrastruktury uczelni, np. pracowni i laboratoriów.

Duże miasta pełnią również ważną funkcję administracyjną, to w nich znajdują się ważne urzędy wydające decyzje, pozwolenia czy koncesje. Bliskość tych urzędów ułatwia sprawne funkcjonowanie firm. Z tych względów szczególnym zainteresowaniem przedsiębiorców cechują się stolice państw. To one skupiają zwykle znaczny potencjał ekonomiczny kraju.

Mówiąc o korzyściach aglomeracji, należy wspomnieć również o korzyściach ekonomicznych, związanych z obniżeniem kosztów utrzymania wspólnej infrastruktury technicznej: sieci wodociągowej, kanalizacyjnej, energetycznej.

R1KerejctGtIf

Zdjęcie przedstawia nowoczesne, przeszklone biurowce w kształcie walca. Na jednym z nich jest napis: Oracle. Na pierwszym planie znajduje się jezioro z tryskającą fontanną.

Bliskość węzłów i sieci komunikacyjnej a koncentracja zakładów

Specyficzną formą koncentracji jest skupianie się przedsiębiorstw w pobliżu infrastruktury komunikacyjnej. Dogodne położenie komunikacyjne może być alternatywą wobec korzyści wynikających z sąsiedztwa kooperantów, daje możliwość poszukiwania współpracujących firm nawet poza granicami kraju. Przemysł tradycyjny, oparty na dużej ilości surowców, skupia się głównie w pobliżu linii kolejowych oraz portów morskich. Współcześnie największe znaczenie mają natomiast: sieć transportu drogowego (autostrady oraz drogi ekspresowe), linie szybkich kolei oraz transport lotniczy. Z czynnikiem tym związane są przede wszystkim firmy nowoczesnych technologii. Bliskość wymienionych elementów infrastruktury komunikacyjnej umożliwia dostawę towarów oraz zwiększa mobilność pracowników. Przykładem koncentracji przemysłu wzdłuż dróg są centra nowoczesnego przemysłu, np. Droga 128 (obwodnica Bostonu) w USA, wzdłuż której powstało kilkadziesiąt parków przemysłowych. W Europie podobną lokalizacją charakteryzują się firmy przemysłu zaawansowanych technologii położone wzdłuż autostrady Londyn - Bristol - Cardiff (Walia).

R12PhEAD1vYtB

Zdjęcie ukazuje autostradę. Po lewej stronie zdjęcia, wzdłuż drogi, stoją biurowce oraz wiatrak.

Koncentracja zakładów a polityka państwa

Proces skupiania się zakładów przemysłowych może mieć charakter swobodny lub też być inicjowany. Taka rolę odgrywają np. tworzone specjalne strefy ekonomicznespecjalna strefa ekonomicznaspecjalne strefy ekonomiczne (SSE). Są to wydzielone administracyjnie obszary, gdzie prowadzenie działalności gospodarczej odbywa się na szczególnych, preferencyjnych warunkach. Inwestorzy lokujący swoje firmy w tych strefach mogą liczyć na pomoc finansową, przede wszystkim zwolnienie z podatku dochodowego, ułatwienia formalno‑prawne.

Powodem stosowania takich „zachęt” dla inwestorów mogą być względy społeczne, np. wysokie bezrobocie w regionie. „Przyciąganie” przemysłu do danego miejsca sprzyja również zatrzymaniu odpływu (emigracji) młodych ludzi do większych miast.  Obecnie w Polsce działa 14 specjalnych stref ekonomicznych. Podobne strefy działają również w innych państwach.

RPHzuYhQFq3d5

Zdjęcie przedstawia niski budynek zakładu. Budynek jest stosunkowo długi.

Koncentracja zakładów przemysłowych wiąże się na ogół z szeregiem korzyści dla przedsiębiorstw. Należy jednak wspomnieć, że zbyt duża liczba podmiotów gospodarczych może okazać się dla firm problematyczna. Duża konkurencja pomiędzy firmami może skutkować brakami kadrowymi lub dużą rotacją pracowników. Wzrastający popytpopytpopyt na ziemię pod inwestycje może powodować podniesienie cen gruntu. Duży przepływ towarów i osób na niewielkim obszarze prowadzi do zwiększeniem korków i obciążenia infrastruktury komunikacyjnej, a koncentracja zakładów przemysłu tradycyjnego zwiększa zanieczyszczenie środowiska przyrodniczego. Z tego względu każdy przedsiębiorca powinien rozważyć, czy lepszym rozwiązaniem jest koncentracja, czy też przeciwnie - rozpraszanie przemysłu.

Parki technologiczne, bieguny technologiczne, technopolia

Obszary koncentracji zakładów przemysłów high‑tech i współpracujących placówek naukowo‑badawczych to: parki naukowe, bieguny technologiczne i technopolie.

Park naukowy według IASP (Międzynarodowego Stowarzyszenia Parków Naukowych) to zarządzana przez specjalistów organizacja promująca rozwój innowacji i konkurencyjności, która ma na celu wzrost zasobności przedsiębiorstw i instytucji naukowo‑badawczych w niej zrzeszonych. Park obejmuje: instytucje naukowo‑badawcze, firmy działające w oparciu o innowacyjne rozwiązania, młode firmy chcące rozwijać się z udziałem nowoczesnych technologii.

Park (biegun) technologiczny to kompleks naukowo‑przemysłowy skupiający na danym obszarze działalności zaawansowanej technologii centra badawcze, przedsiębiorstwa, instytucje finansowe, których zadaniem jest ułatwianie kontaktów między tymi środowiskami. Parki technologiczne zakłada się w celu tworzenia środowiska innowacyjnego i zwiększenia dynamiki rozwoju regionu poprzez wspomaganie projektów i młodych, innowacyjnych przedsiębiorstw nastawionych na rozwój produktów, metod wytwarzania i usług w technologicznie zaawansowanych branżach. Ponadto parki technologiczne tworzą warunki do rozwoju procesów transferu technologii i wprowadzenia rezultatów prac naukowo‑badawczych do działalności gospodarczej.

Technopolie - pierwotnie za technopolie uznawano miasta o dominującym znaczeniu w regionie i zaawansowanych rozwiązaniach technologicznych. Obecnie technopolie to zbiory biegunów technologii, w obrębie których występuje silna koncentracja ośrodków naukowo‑badawczych, laboratoriów, banków, przedsiębiorstw związanych z przemysłem zaawansowanych technologii.

Słownik